ج.3 (چاپ چهارم: 1384).

يادداشت: ج. 2و3 (چاپ پنجم: 1385).

يادداشت: ج.3 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت: ج. 3 (چاپ هفتم: 1387).

يادداشت: ‫ج. 4 (چاپ سوم: 1385).‮

يادداشت: ج.4 (چاپ چهارم: 1386).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ دوم: 1385).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ سوم: 1386).

يادداشت: ج. 6 (چاپ چهارم: 1387).

يادداشت: كتابنامه .

موضوع: تفاسير شيعه -- قرن 6ق

شناسه افزوده:اميري شادمهري ، احمد، 1341-، مترجم

شناسه افزوده:واعظ زاده خراساني ، محمد، 1304-، مقدمه نويس

شناسه افزوده:بنياد پژوهش هاي اسلامي

رده بندي كنگره: ‫ BP94/5 ‫ /ط2ج9041 1374 ‮

رده بندي ديويي: ‫ 297/1726

شماره كتابشناسي ملي: م 75-3236

ميان من و تو است، و همين ساعت تو را بر اسرار كارهايم كه بر فهم آن صبر و ظرفيّت نداشتى آگاه مى سازم. (78)

آن، كشتى را كه شكستم: صاحبش خانواده تنگدستى بود كه از آن، كسب و ارتزاق مى كردند و چون كشتيهاى بى عيب را پادشاه به غصب مى گرفت تصميم گرفتم آن را ناقص سازم. (79)

آن پسر هم پدر و مادرش مؤمن بودند و از آن بيم داشتم كه آنها را به كفر و طغيان بكشاند. (80)

خواستم تا خداوند بجاى او فرزندى پاكتر و با عاطفه تر به آنها عطا فرمايد. (81)

اما آن ديوار: در زير آن، گنجى، از دو طفل يتيم در شهر بود كه پدرى صالح داشتند و خدا خواست كه آنها به حدّ رشد و بلوغ رسند و به لطف خدا خودشان آن را استخراج كنند، و من اين كار را نه از پيش خود كردم، اين است حقيقت و باطن كارهايى كه تو ظرفيّت صبر بر آن را نداشتى. (82)

هزار مورد از عجايب را مشاهده مى كرد. «من لدنى» به تخفيف نون نيز قرائت شده است.

أَهْلَ قَرْيَةٍ، نام اين آبادى «انطاكيه» و بعضى گفته اند شهر «ايله» و برخى ديگر گفته اند روستايى در ساحل دريا به نام ناصره بوده است.

فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُما، هيچ كس از اهل آبادى آنها را مهمان نكرد تضييف و اضافه (تفعيل و افعال) به يك معناست. از پيغمبر اسلام نقل شده است كه مردم آن آبادى پست و تنگ نظر بودند. و در حديث نقل شده: بدترين آبادى جايى است كه هيچ مهمانى در آن انجام نشود و حقّى به ابن السبيل در آن جا داده نشود «1» يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ، ديوار مشرف به انهدام بود، در اين عبارت كلمه يريد براى اشراف و نزديكى (به سقوط) استعارة آورده شده چنان كه همّ و عزم (مراد اراده است) در دو بيت زير استعاره آورده شده است.

يريد الرّمح صدر ابى براء و يرغب عن دماء ابى عقيل «2»

(يريد مفيد اشراف است).

و حسّان شاعر نيز چنين مى گويد:

ان دهرا يكف شملى بجمل لزمان يهم بالاحسان «3»

(يهمّ نيز مفيد اشراف است).

انقضّ: بسرعت سقوط كرد باب انفعال مطاوعه قضض است، بعضى گفته اند:

افعل است از نقض مثل احمر از حمر.

__________________________________________________

1-

شرّ القرى الّتى لا يضاف الضيف فيها و لا يعرف لابن السّبيل حقّه.

[...] 2- نيزه سينه ابو براء را اراده مى كند و از حقوق فرزندان عقيل در مى گذرد.

3- روزگارى كه تمام وجود مرا به محبوبه ام مرتبط ساخته، روزگارى است كه نزديك شده تا به من احسان كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 10

فَأَقامَهُ: با دست خود ديوار را راست كرد، بعضى گفته اند دست خود را به آن ماليد، راست و

استوار گرديد. موقعى كه ديوار را راست كرد و با اين كه محتاج به غذا بودند، يك نفر پيدا نشد كه به آنها كمك كند، موسى نتوانست خود را نگهدارد، گفت «لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْراً» كاش براى اين عمل خودت، از آنها تقاضاى مزدى مى كردى تا گرسنگيمان را برطرف سازيم. بعضى «لتخذت» (به تخفيف) خوانده و تاى اول را اصلى دانسته اند، و اتخذ باب افتعال از «تخذ» است مثل «اتبع» كه از «تبع» مى باشد و از «أخذ نيست.

قالَ هذا فِراقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ، خضر گفت اين اعتراض تو سبب جدايى ماست و اصل عبارت اين است: هذا فراق بينى و بينك، (فراق تنوين داشته و بين هم ظرف و منصوب بوده) امّا اكنون مصدر به ظرف اضافه شده هم چنان كه به مفعول به اضافه مى شود.

أَمَّا السَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ، كشتى متعلق به عده اى تنگدست و بى بضاعت بود كه به آن وسيله در دريا كار مى كردند و از آن راه، زندگى خود را اداره مى كردند.

وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ، وراء به معناى جلو است چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ، «در جلو روى آنها عالم برزخ است» (مؤمنون/ 100) بعضى گفته اند منظور پشت سر آنهاست و كشتى هنگام برگشت از محلّى عبور مى كرد كه شاه غاصب چنين دستور داده بود و صاحبان كشتى از آن خبر نداشتند امّا خدا خضر را از آن امر آگاه ساخته بود و نام آن پادشاه، جلندى بود. ابىّ و عبد اللَّه آيه را چنين قرائت كرده اند: كل سفينة صالحة غصبا، (كشتيهاى سالم را غصب مى كرد) ابىّ و ابن عباس آيه بعد را

چنين خوانده اند: و أما الغلام فكان كافرا و ابواه مؤمنين (اما آن پسر كافر بود و پدر و مادرش مؤمن بودند) قرائتهاى اخير در دو آيه طريقه اهل بيت عليهم السّلام است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 11

«فخشينا» ترسيديم كه طغيان اين كودك، پدر و مادرش را فراگيرد و با ظلم و بد رفتاريش نعمت وجود آنها را كفران كند و بلايى به آنها برساند. يا با اعتقاد (باطلش) آنها را رنج دهد و به طغيان و ناسپاسى وادارشان كند. «يبدلهما» به تشديد دال نيز خوانده شده است. «زكاة» مراد طهارت و پاكى از گناه است. «رحما» مهربانى و عطوفت. امام صادق عليه السّلام مى فرمايد در عوض آن غلام كه به دست خضر كشته شد خداوند به آنها دخترى داد كه هفتاد پيامبر از او به وجود آمد «1».

درباره گنجى كه زير ديوار بود اختلاف شده است، بعضى گفته اند: مالى از طلا و نقره بوده است و بعضى ديگر گفته اند: كتابهاى علمى بوده و برخى گفته اند: لوحى از طلا بوده و در آن اين كلمات نوشته شده بود: شگفتا از كسى كه ايمان به قدر دارد، چگونه اندوهگين مى شود. شگفتا از كسى كه يقين به روزى دارد و در عين حال خود را به تعب مى اندازد. عجيب است از كسى كه يقين به مرگ دارد چگونه شادى مى كند. و عجيب است از كسى كه يقين به حساب دارد، و در عين حال غفلت مى كند و بسيار شگفتى است از كسى كه دگرگونى دنيا را نسبت به اهلش مشاهده كرده و باز هم به آن اطمينان دارد «2» و نيز نوشته بود: لا اله الا اللَّه

محمّد رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله.

امام صادق عليه السّلام فرمود ميان اين دو غلام يتيم و پدر صالحشان هفت پدر فاصله بود.

«رحمة» مفعول له، يا مفعول مطلق و عاملش فعل «اراد ربك» است كه در معناى «رحمهما» مى باشد.

وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي، آن همه كارهايى كه ديدى انجام دادم به اجتهاد و نظر خودم

__________________________________________________

1-

انهما ابدلا بالغلام المقتول جارية فولدت سبعين نبيّا.

2-

عجبا لمن يؤمن بالقدر كيف يحزن، عجبا لمن ايقن بالرّزق كيف يتعب. عجبا لمن ايقن بالموت كيف يفرح. عجبا لمن يؤمن بالحساب كيف يغفل. عجبا لمن رأى الدنيا و تقلّبها باهلها كيف يطمئن اليها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 12

نبود بلكه آنها را به فرمان خدا انجام دادم. به قرائت امام على عليه السّلام «ما فعلته يا موسى عن امرى» مى باشد.

بود و ما نيز امر را بر او آسان گيريم. (88)

باز با همان وسائل و اسباب راه خود را ادامه داد. (89)

تا هنگامى كه به شرق زمين رسيد آن جا قومى را يافت كه ما، ميان آنها و آفتاب پوششى قرار نداده بوديم. (90)

اين چنين بود و البتّه ما از احوال آنان كاملا با خبريم. (91)

باز راه خود را ادامه داد و رفت (92)

ذو القرنين كورش كبير است. به تفسير نمونه و الميزان مراجعه شود- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 14

امتحان و آزمايش كنند. بعضى گفته اند ابو جهل و يارانش اين سؤال را از رسول اكرم پرسيدند.

وَ آتَيْناهُ، براى تمام مقاصد و اغراضى كه او، در سلطنت و پادشاهى اش اراده كرده بود، راه و روشى كه وى را به مقصدش راهنمايى كند در اختيارش گذارديم، پس اراده كرد به مغرب رود، راهى را در پيش گرفت، كه او را به آن جا رساند، همچنين هنگامى كه خواست به سوى مشرق برود راه (ديگرى) را گرفت تا به آن سوى رسيد و وقتى كه اراده كرد به دو سدّ برسد نيز راهش را گرفت.

فَأَتْبَعَ سَبَباً، فاتّبع با همزه وصل و باب افتعال نيز قرائت شده است. (معنايى كه در بالا ذكر شد بنا بر قرائت باب افتعال بود، امّا بنا بر باب افعال كه مشهور است معنايش اين است: ذو القرنين: كار خود را در پيروى از راهى قرار داد كه برايش معيّن شده بود، يا آنچه را كه بر او بود در پى آن راه قرار داد.

حَمِئَةٍ داغ از حمئت البئر: دود، و گرما، چاه را فرا گرفت. ذو القرنين در نزديك چشمه، مردمى را يافت كه كافر بودند و خداوند او را مخيّر كرد كه اگر بخواهد مى تواند آنها را به قتل رساند و اگر بخواهد مى تواند آنان را به اسلام و توحيد دعوت كند، او نيز دعوت به اسلام و دلجويى از آنها را برگزيد. پس گفت: كسانى را كه دعوت به حق مى كنم و باز هم بر ستمكارى بزرگ كه همان كفر است اصرار دارند

اين گروه، در دنيا و آخرت معذّبند.

وَ أَمَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً، كسى كه ايمان بياورد و كار نيك انجام دهد برايش پاداش نيكى است. «جزاء» با ضمه و با تنوين نصب نيز خوانده شده در قرائت ضمّه تقدير:

جزاء الفعلة الحسنى است يعنى پاداش كار نيك و در قرائت تنوين نصب تقدير فله المثوبة الحسن جزاء مى باشد يعنى در حالى كه ثواب نيكو به او داده مى شود، جزاء به معناى مجزيّة مصدرى است كه به جاى حال قرار گرفته است.

مِنْ أَمْرِنا يُسْراً، مراد اين كه ما او را به كارى سخت و دشوار امر نمى كنيم بلكه به

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 15

امرى سهل و آسان از اخراج و غير آن فرمان مى دهيم و تقدير آن، ز ايسر است.

«مطلع» با فتح لام و كسر آن قرائت شده است اسم مكان يا مصدر است يعنى جاى طلوع آفتاب.

عَلى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً، آن جا، نه كوهى و نه درختى و نه ساختمانى هيچ چيزى وجود نداشت. كعب مى گويد سرزمين آنها ساختمانها را نگاه نمى داشت در آنجا لانه جانوران و موجودات زير زمينى وجود داشت كه هر گاه خورشيد طلوع مى كرد داخل آن لانه ها مى شدند و هر گاه غروب مى كرد بيرون مى آمدند و به امور زندگانيشان مى پرداختند. بعضى گفته اند: مقصود از ستر و پوشش، لباس است.

مجاهد مى گويد: سياه پوستان برهنه اى كه در محل طلوع خورشيد، هيچگونه پوشش و لباسى ندارند، عددشان از تمام مردم روى زمين بيشتر است، «كذلك» امر ذى القرنين چنين است كه بيان داشتيم و آن را به جهت عظمتش به تفصيل بيان كرديم.

وَ قَدْ أَحَطْنا، ما، بر تمام آنچه

نزد او وجود داشت از قبيل لشكريان و ابزار و اسباب پادشاهى، احاطه علمى داريم، اين دليل بر كثرت و زيادى اين امور است.

بعضى گفته اند معناى «كذلك» آن است كه همان طور كه به مغرب رسيد به محل طلوع خورشيد نيز رسيد. بعضى گفته اند معنايش اين است كه خورشيد، بر مردمى- مانند همان جامه اى كه بر آنها غروب مى كرد مى تابيد.

يعنى اينها هم مثل آنها كافر بودند و حكمشان هم مثل آنهاست، يعنى كافرانشان كيفر شوند و اهل ايمانشان مورد احسان قرار گيرند.

رسد، آن سدّ را متلاشى خواهد ساخت، البته وعده خدا حتمى و راست مى باشد. (98).

كس از ايشان نمى مرد مگر آن كه ببيند هزار پسر كه از صلب او به وجود آمده اند و هر كدام سلاح جنگى به دست دارند. بعضى گفته اند آنها دو طايفه بودند يكى بسيار طويل و دراز قد و يكى ديگر بسيار كوتاه قامت. «خرجا»، خراجا نيز قرائت شده، يعنى مقرّرى از اموالمان برايت قرار دهيم و نول و نوال هم به همين معناست.

ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي، ذو القرنين گفت: همين كه پروردگار از بسيارى مال و آسان بودن كار به من تمكّن داده بهتر است از هزينه اى كه شما مى خواهيد براى اينكار به من بدهيد بنا بر اين احتياجى به هزينه شما ندارم. فعل مكّنى با ادغام و فكّ ادغام «مكننى» نيز خوانده شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 18

فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ، پس به وسيله مردان و مهندسينى كه به كار ساختمان وارد باشند و نيز با وسايل و ابزار به من كمك كنيد. «ردما» حصار محكم و بزرگتر از سدّ مى باشد: تا بين شما و آنها بارويى محكمى ايجاد كنيم. گفته اند: جاى پايه هاى سدّ را آن قدر كند تا به آن رسيد و پايه هاى آن را از تخته سنگهاى مخلوط با مس گداخته ساخت و اصل ساختمان را از قطعات بزرگ و ضخيم آهن كه در شكافهاى آن از مواد آتشزا، زغال و هيزم ريخت تا اين كه ميان دو كوه را تا بالا پر كرد و فرا گرفت و آن گاه سوراخهايى براى دميدن گذاشت و دميدند تا اين كه بر اثر آتش آهنها سرخ شد، آن گاه مسهاى ذوب شده را بر آهن سرخ شده ريخت تا به همديگر چسبيد و كوه محكمى

به وجود آمد. منظور از «صدفين» جانب دو كوه است كه در مقابل هم قرار دارند. «صدفين» با دو ضمّه و نيز ضمّه اول و سكون دوم خوانده شده.

«قِطْراً» مس ذوب شده و نصب آن به فعل «افرغ» و تقديرش اين است «آتونى قطرا افرغ عليه قطرا» كلمه اول حذف شده، زيرا دوّمى دليل بر آن است معنايش اين است: براى من مس گداخته بياوريد تا در ميان آن بريزم. ائتونى: (ثلاثى مجرد) نيز قرائت شده است.

فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ، «تاء» (باب استفعال) به منظور سهولت در تلفّظ حذف شده است و «فما اصطاعوا» با تبديل سين به صاد، نيز خوانده شده است، يعنى نمى توانستند بر آن سدّ بالا روند زيرا بسيار بلند و صاف بود و نمى توانستند آن را سوراخ كنند چرا كه سخت محكم و ستبر بود. «هذا» اشاره به سدّ است، يعنى اين سدّ نعمتى از خدا و رحمتى براى بندگان اوست.

فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّي، وقتى كه روز قيامت نزديك شود اين سدّ پهن مى شود و با زمين مساوى مى گردد.

«دكّا» با مدّ: دكّاء، نيز قرائت شده يعنى زمين مسطّح، و به هر چه پس از مرتفع بودن پهن شود، مى گويند: «اندكّ».

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 19

و كان وعد ربّى حقّا، وعده پروردگارم حق است. اين بود نقل آخرين گفتار ذو القرنين.

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً (103)

الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً (104) أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً (105) ذلِكَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما كَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آياتِي وَ رُسُلِي هُزُواً (106)

از دست آنها نجات يابد مى خورند و آن گاه خداوند كرمى را بر آنها مأمور مى كند از پشت سر در گوش آنها داخل مى شود و آنها را به هلاكت مى رساند. «2».

وَ عَرَضْنا جَهَنَّمَ، دوزخ را براى كافران ظاهر مى سازيم، و آن را مشاهده مى كنند.

عَنْ ذِكْرِي، اينان مردمى بودند كه از انديشيدن در آيات من غافل بودند. به همين معناست آيه صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ ...، «كر و لال و كوراند ...» (بقره/ 18).

وَ كانُوا لا يَسْتَطِيعُونَ سَمْعاً، اينها در دنيا از شنيدن حقايق كر بودند.

__________________________________________________

1- پس از آن كه سدّ ذو القرنين به انجام رسيد يأجوج و مأجوج بر اثر كثرت جمعيّت مثل امواج دريا در هم آميختند. ترجمة مجمع البيان، ج 15.

2- با توجه به اين دو معنا كه براى آيه گفته اند اشاره به وقايعى است كه در آستانه قيامت واقع مى شود بر خلاف معنايى كه در شماره قبل از ترجمه مجمع البيان نقل شد كه مراد واقعه گذشته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 21

أَ فَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا ...! اول اين آيه به دو طريق خوانده شده است:

نخست به رفع «با» و سكون «سين». «أ فحسب» كه منسوب به امير مؤمنان عليه السّلام است، يعنى «افكا فيهم و حسبهم ان يتخذوا» و به معناى اسم فاعل مى باشد يعنى آيا براى كافران كافى است كه بندگان من يعنى فرشتگان را به جاى من اولياء خود بگيرند.

بنا بر اين قرائت تركيب آيه مبتدا و خبر و يا به منزله فعل و فاعل خواهد بود، زيرا اسم فاعل هم هر گاه معتمد بر همزه باشد عمل فعل را انجام مى دهد مثل أ قائم الزّيدان. اجمال معناى

آيه چنين است كه آنچه گمان كرده اند، نزد خداوند براى آنها سودى ندارد و آنان را كافى نيست. «1»

دوم قرائت مشهور (فعل ماضى) «أ فحسب» است و بنا بر اين وجه معناى آيه اين است: آيا كافران گمان مى كنند كه اگر فرشتگان و بندگان مرا به جاى من خدايان خود بگيرند آنان را يارى خواهند كرد؟ نه چنين است، آنان دوستانى نيستند كه اين كافران را يارى كنند.

«نزل» چيزى است كه در اول براى پذيرايى مهمان آورده مى شود، و به همين معنا است آيه اى كه مى فرمايد: «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ»، كفّار را به عذابى دردناك بشارت ده (آل عمران/ 21).

الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ مقصود از كسانى كه تلاششان بى فايده و عملشان باطل است راهبان (مسيحى) هستند كه گمان مى كنند، نيكو كاران و كارهايشان عبادت و تقرّب به خداست. از حضرت امير عليه السّلام نقل شده است كه اين مطلب شبيه معناى آيه «عامِلَةٌ ناصِبَةٌ» مى باشد «كسانى كه پيوسته عمل كرده و خسته شده اند» (غاشيه/ 3) و نيز فرمود: اهل حرورا (خوارج) از اينها محسوب مى شوند.

فَلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً براى آنان نزد ما، ارج و مقدارى نيست و آنان را

__________________________________________________

1- زمخشرى مى گويد: اين قرائت بسيار نيكو و محكم است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 22

خوار مى شماريم.

بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً (110)

دارد پروردگارش را بخوبى ملاقات كند چنان كه با قبولى عملش از او راضى باشد يا كسى كه مى ترسد پروردگارش را با ناخشنودى ملاقات كند (اعمال نيك انجام دهد). منظور از شرك در عبادت ريا كارى است يعنى نبايد در عبادتش غير خدا را اراده كند بلكه آن را خالص براى خدا انجام دهد و ديگرى را در نظر نداشته باشد. از پيامبر نقل شده است:

قال اللَّه عزّ و جلّ: انا اغنى الشركاء من الشرك فمن عمل عملا اشرك فيه غيرى فانا منه برى ء فهو للذى اشرك

«خداوند با عزّت و جلال فرموده: من بى نياز ترين شريكان از شريك داشتن هستم، پس كسى كه عملش را براى من و غير من انجام دهد من از آن عمل بيزارم و آن را به همان ديگرى وامى گذارم كه شريك من قرار داده شده است.»

از امام صادق عليه السّلام روايت شده است:

ما من احد يقرأ آخر الكهف عند النوم الّا تيقظ فى الساعة التي يريدها

«كسى نيست كه آيه آخر سوره كهف را در وقت خوابيدن بخواند، مگر اين كه همان ساعتى كه او مى خواهد، بيدار مى شود».

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 24

يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا (8) قالَ كَذلِكَ قالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً (9)

كرد. در حديث آمده است كه «بهترين دعا، دعاى پنهانى است». از حسن (بصرى) نقل شده است كه مراد از دعاى پنهانى دعايى است كه از رياء و خود نمايى خالى بود، يا از اين جهت پنهانى دعا كرد كه مردم او را سرزنش نكنند كه در سنّ پيرى در خواست فرزند مى كند.

«وَهَنَ الْعَظْمُ» سستى را به استخوان نسبت داده به جهت اين كه استخوان مايه قوام بدن است و موقعى كه به سستى گرايد قوّت و نيروى بدن كم مى شود. «ال» براى جنس است يعنى اين جنس كه عمود و پايه بدن است دچار سستى شده است.

پيرى را در سفيدى (مو) به شعله روشن آتش، و گسترش يافتن سفيدى در مويش را به شعله ور شدن آتش تشبيه كرده و سپس شعله ور شدن را به مكان و محلّ رويش مو، كه سر مى باشد اسناد و شيب را تمييز قرار داده است و سر را به

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 27

طور مطلق ذكر كرده و به خود نسبت نداده يعنى «رأسى» نگفته و به علم خداوند كه از مقصود او آگاه است اكتفاء كرده، و آن گاه با توجّه به دعاهايى كه خداوند در گذشته برايش مستجاب فرموده، به او متوسّل شده است.

وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي منظور از «موالى» عموها و عمو زادگان مى باشند، «من ورائى» يعنى پس از مرگم، اين جمله را على بن الحسين و محمّد بن على عليه السّلام به اين شكل خوانده اند: «خفّت الموالى من ورائى» يعنى پسر عموها و خاندانم و كسانى كه پس از خود بجاى مى گذارم كمند. و همسرم عقيم و نازاست.

فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا

پس فرزندى به من عطا كن كه پشت سر من باشد و براى ارث بردن از من سزاوارتر از ديگران باشد. كلمه «مِنْ لَدُنْكَ» تأكيد براى اين است كه آن فرزند براستى ولى و مورد رضايت باشد، از آن جهت كه منسوب به خداست و از نزد او صادر شده است.

يَرِثُنِي وَ يَرِثُ اگر مجزوم بخوانيم، جواب براى دعا خواهد بود و اگر مرفوع، بخوانيم صفت براى «ولد» خواهد بود، مثل: رِدْءاً يُصَدِّقُنِي «برادرم هارون را با من شريك فرما تا مرا تصديق كند» (قصص/ 43) «1» حضرت على عليه السّلام و ابن عباس و جعفر بن محمد عليهما السّلام و حسن (بصرى) و عدّه اى ديگر، آيه را چنين خوانده اند: يرثنى وارث من آل يعقوب و اين را در علم بيان تجريد مى نامند. مراد اين است كه به من وليّى عطا كن كه تا به آن وسيله، وارثى از آل يعقوب از من ارث ببرد كه منظور همان فرزندش مى باشد و اين يك نوع تعبير زيبايى است كه گويا وارث را از خود جدا ساخته است چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ «در بهشت براى مؤمنان سراى جاويدان است» (فصّلت/ 28)، كه منظور از ضمير «فيها» همان دار الخلد است.

__________________________________________________

1- در اين آيه نيز دو وجه جايز است: جزم و رفع.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 28

وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا خدايا اين فرزند مرا نزد خودت پسنديده قرار ده تا امر تو را امتثال كند.

لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا پيش از او كسى به نام يحيى ناميده نشده بود. امام صادق عليه السّلام فرمود يحيى مثل امام حسين عليه السّلام است

كه پيش از او كسى به اين نام نبود و جز بر اين دو بزرگوار آسمان چهل شبانه روز نگريست، به آن حضرت عرض شد كه گريه آسمان چه بود؟ فرمود خورشيد سرخ (و خونين) طلوع و غروب مى كرد و چنان كه قاتل يحيى، ولد الزّنا بود، كشنده امام حسين نيز فرزند زنا بود.

مجاهد مى گويد: «سميّا» يعنى مانند و شبيه، مثل: هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا (همين سوره آيه 65) مثل و همتا را همنام مى گويند به اين سبب كه هر كدام از دو نفر كه شبيه يكديگرند به نام همتايش ناميده مى شود. بنا بر اين هر يكى همنام رفيقش مى باشد.

وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً وقتى كه من جوان و ميان سال بودم همسرم نازا بود: در آن هنگام كه يكى از دو سبب ايجاد ولد ناقص بود خداوند به من فرزندى نداد، حال كه هر دو سبب مختلّ شده است فرزندى نصيب من مى شود؟ «عتيا» خشكى و بى خاصيتى در استخوان به خاطر پيرى با كسر و ضمّ (عين) خوانده شده و همچنين «صليّا» و «حتيّا» و «بكيّا» (در حرف اولشان، كسره و ضمّه جايز است).

قالَ كَذلِكَ قالَ رَبُّكَ «كذلك» مرفوع است، يعنى مطلب چنين است، موضوع گذشته را تصديق و بعد با جمله قال ربّك مطلب ديگرى را شروع كرده است. و مى توان گفت: «كذلك» منصوب به «قال» و «ذلك» اشاره به معنى مبهمى است كه «هو على هين» آن را تفسير مى كند، يعنى مطلب اين است كه اين امر بر من آسان است. مثل: وَ قَضَيْنا إِلَيْهِ ذلِكَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِينَ «1»: «اين قضيه را به لوط خبر داديم كه صبحگاهان

همه قومش هلاك مى شوند» (حجر/ 65).

__________________________________________________

1- يعنى انّ دابر .... ذلك الامر را تفسير مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 29

وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً و تو را كه چيز معتنا بهى نبودى پيش از آن آفريدم بعضى «خلقناك» خوانده اند.

پيش خودمان به يحيى رحمت و مهربانى و دلجويى بر بندگان بخشيديم، به طريق استعاره به خداوند حنّان مى گويند چنان كه «رحيم» نيز مى گويند: «و زكاة» و هر كس را كه دين او را پذيرفته پاك و مطهّر ساختيم.

وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ

نسبت به پدر و مادرش نيكى مى كرد و فرمان بردار آنها بود و خشنودى آنها را مى خواست. «وَ لَمْ يَكُنْ»

و نسبت به مردم تكبّر و فخر فروشى نمى كرد و پروردگارش را نافرمان نبود.

وَ سَلامٌ عَلَيْهِ

از ما بر او در اين سه حالت درود باد. خداوند سبحان يحيى را در اين سه مورد كه از وحشتناكترين موارد است به كرامت و سلامت اختصاص داده است:

1- روزى كه به دنيا آمده و خود را مى بيند كه از موطن و جايگاهش در رحم مادر بيرون آمده است.

2- روزى كه مى ميرد و چيزهايى را مشاهده مى كند هيچ سابقه اى با آنها ندارد.

3- روز قيامت كه بر انگيخته مى شود و خود را در آن رستاخيز بزرگ مى بيند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 31

تَحْتِها أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا (24)

همان طرف شرقى را انتخاب كرد.

فَاتَّخَذَتْ

پس مريم از نزد خانواده اش رفت و فاصله گرفت و پنهان شد و ما در اين موقع روح خود را يعنى جبرئيل را به سوى او فرستاديم. اين كه خداوند جبرئيل را روح خودش خوانده از باب شرافت دادن به اوست. جبرئيل در جلو مريم به صورت جوانى كامل الخلقه كه از شكل آدمى هيچ كم نداشت ظاهر شد.

قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ

مريم كه اين منظره را مشاهده كرد گفت: من از تو به خدا پناه مى برم اگر تو شخصى پرهيزكار باشى. منظور اين است كه اگر از تو اين انتظار باشد كه از مخالفت فرمان خدا بپرهيزى از تو به خدا پناه مى برم.

قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ

جبرئيل گفت: من فرستاده پروردگارت هستم همان خدايى كه تو به او پناه مى برى. آمده ام كه سبب بخشش فرزندى به تو باشم كه از هر گونه پليدى پاك و يا در انجام دادن كارهاى نيك رشد كننده باشد و مى توان گفت اين سخن نقل قول خداوند است (نه قول جبرئيل). بعضى به جاى «لأهب» «ليهب» خوانده و ضمير غايب را به «ربّ» پروردگار كه همان واهب و بخشنده است برگردانده اند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 33

وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ منظور از تماس با بشر نكاح از راه حلال است چنان كه در سوره بقره آيه 237 در مورد طلاق مى فرمايد: مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ «پيش از آن كه با زنان همبستر شويد» اما در باره زنا و همبسترى نامشروع مى گويند: فجر بها و از اين قبيل.

«بغى»: زن زناكارى كه مردها را به سوى خود مى خواند، اين كلمه نزد مبرّد بر وزن فعول است كه

در اصل «بغوى» بوده، و سپس «واو» در «ياء» ادغام شده است.

بعضى گفته اند بر وزن فعيل است و اگر فعول مى بود گفته مى شد: «بغوّ» چنان كه مى گويند: فلان نهو عن المنكر.

وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ بعد از اين جمله، عبارت «فصلنا ذلك» در تقدير است و معناى آيه اين است: و به منظور اين كه او را نشانه اى براى مردم قرار دهيم اين كار را انجام داديم. و ممكن است اين جمله را عطف بر علّت مقدّر بدانيم در اين صورت تقدير آيه چنين مى شود لنبيّن به قدرتنا و لنجعله آية. يعنى، تا اين كه قدرت خود را بنمايانيم و او را آيتى قرار دهيم.

وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيًّا در معناى اين جمله دو احتمال است:

1- اين امرى حتمى بوده كه در لوح محفوظ نوشته شده و به طور قهرى درباره تو جريان دارد.

2- اين امرى سزاوار انجام شدن است، چون هم آيه و هم رحمت است و مراد از «آيه» وسيله عبرت گرفتن و دليل بر قدرت خداوند و منظور از رحمت، شريعتها و الطاف خداست، و هر امرى كه چنين باشد شايسته انجام شدن است. از ابن عباس نقل شده است كه مريم از گفته جبرئيل دلش آرام گرفت. جبرئيل به آن حضرت نزديك شد و در گريبان لباس او دميد در همان ساعت مريم آبستن شد. از امام باقر عليه السّلام روايت شده است كه فرمود همان ساعت بچه در رحم حضرت مريم كامل شد، چنان كه در رحم زنان عادى و در مدّت نه ماه كامل مى شود. موقعى كه مريم

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 34

باردار شد بعضى گفته اند كه دخترى سيزده ساله بود

و برخى گفته اند ده ساله بوده است.

فَانْتَبَذَتْ بِهِ مريم در حالى كه فرزند در رحم داشت به گوشه اى پناه برد، مثل تنبت بالدّهن «1» كه در تقدير «تنبت و دهنها فيها» است، و جارّ و مجرور در محلّ حال مى باشد «قصيّا» مكان دور از خانواده اش.

«فَأَجاءَهَا» اين فعل از «جاء» گرفته شده و به معناى وادار كردن به كار رفته است، چنان كه فعل «آتى» (باب افعال أتى) جز در معناى اعطا (بخشيدن) به كار نمى رود.

«مخاض»: دردى كه مريم از حركت فرزند در شكم خود احساس مى كرد، يعنى درد زاييدن او را وادار به آمدن به سوى شاخه خشك خرمايى در صحرا كرد كه نه ميوه اى داشت و نه سبزه اى و در فصل زمستان بود.

«النَّخْلَةِ»: الف و لام براى عهد است، يعنى درختى كه در آن بيابان معروف بود.

«متّ» با ضم و كسر «ميم» خوانده شده است، در صرف فعلش گفته مى شود: مات يموت و مات يمات.

وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيًّا كاش چيز حقير و متروكى مى بودم، «نسى» ذرّه ناچيز و بى مقدارى است كه معمولا دور افتاده و فراموش مى شود، مثل كهنه قاعدگى هم چنان كه ذبح حيوانى است كه براى كشتن آماده شده است. نسبى (با فتح نون نيز خوانده شده است) مثل «وتر» و وتر.

فَناداها مِنْ تَحْتِها ضمير «تحتها» به نخله بر مى گردد، يعنى عيسى يا جبرئيل از زير درخت، مريم را صدا زد بعضى به جاى «من» «من» خوانده اند يعنى كسى كه زير آن درخت بود. و گفته شده مكانى پايين تر از درخت بود: زير تپّه. «أَلَّا تَحْزَنِي» فرياد

__________________________________________________

1- تنبت بالدهن و صبغ للآكلين: و درختى را كه از طور سينا مى رويد با

روغن و نان خورش براى خوانندگان (مومنون/ 20) [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 35

زد كه اى مريم غمگين مباش.

از پيامبر اكرم در باره «سريّا» سؤال شد فرمود به معناى نهر كوچكى است. لبيد گفته است:

فتوسّطا عرض السّرى فصدعا مسجورة متجاورا قلامها «1».

در اين شعر «سرىّ» به معناى نهر آب به كار رفته است. معناى آيه اين است:

پروردگارت زير پاهايت نهر آبى قرار داده تا از آن بنوشى و تطهير كنى. و نيز گفته شده است كه «سرىّ» به معناى شريف و بلند مقام است و از مادّه «سرو» و مراد حضرت عيسى عليه السّلام است. حسن گفته است: كان و اللَّه عبدا و سريّا (به خدا سوگند كه حضرت عيسى بنده شريفى بود).

بر من كتاب نازل كرده و مرا پيامبر قرار داده است. (30)

و مرا هر كجا كه باشم با بركت قرار داده و مرا تا وقتى كه زنده باشم سفارش به نماز و زكات فرموده. (31)

و نسبت به مادرم نيكوكار ساخته و مرا جبّار و شقى قرار نداده. (32)

و سلام بر من است روزى كه متولّد شدم و روزى كه مى ميرم و روزى كه به حال زنده بر انگيخته مى شوم. (33)

تعالى مريم را آن گاه كه تازه وضع حمل كرده بود از آن إطعام فرمود. «1»

فَإِمَّا تَرَيِنَّ اصل آن، تراينّ است، همزه در استعمال حذف شده، و ياء، ضمير مخاطب مؤنّث مى باشد. «2» يعنى اگر كسى را ديدى كه از تو درباره فرزندت سؤالى داشته باشد، به او بگو كه من بر خود روزه سكوت واجب كرده ام. در آن زمان مردم در حال روزه از سخن گفتن هم خود دارى مى كردند ولى پيامبر اسلام از اين روزه منع فرمود، چون در شريعت او اين روزه نسخ شد.

جمله «تحمله»: حال از ضمير مرفوع در «اتت» يا از «هاء» مجرور در «به» يا از هر دو مى باشد.

شَيْئاً فَرِيًّا امر با عظمت و بديعى يا امرى زشت را گويند.

هارون برادر پدرى مريم به نيكوكارى و حسن سيره مشهور بود. بعضى گفته اند هارون، همان برادر موسى است و مريم از نسل او مى باشد و اين اصطلاح، مشهور است كه مى گويند: «يا أخا تميم»، مراد يكى از اهل قبيله تميم است. (در مؤنث مى گويند يا اخت تميم) بعضى ديگر گفته اند مردى نيكوكار يا گنهكارى بوده و مردم

__________________________________________________

1-

لم تستشف النفساء بمثل الرطب كان اللَّه اطعمه مريم عليهما السلام فى نفاسها.

2- يا (ضمير مفرد مخاطب مؤنّث ساكن بوده) و چون ميان «يا» و نون اوّل مشدّد التقاء ساكنين بوده، يا، حركت كسره گرفته است. خلاصه از مجمع البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 38

مريم را تشبيه به او كرده و به عنوان خواهر او، وى را مخاطب قرار داده اند يعنى نزد ما، در نيكوكارى مثل او بودى يا در گناهكارى.

فَأَشارَتْ إِلَيْهِ مريم به طرف عيسى اشاره كرد كه: با او سخن بگوييد.

مَنْ كانَ

فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا كسى كه در گهواره كودك مى نمايد. پس خداوند براى ردّ قول نصارا او را به سخن در آورد و گفت من بنده خدايم. خداوند كتاب بر من نازل مى فرمايد. منظور انجيل است.

وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا خدا عقل او را كامل كرد و در كودكى او را به پيامبرى رسانيد. «و جعلنى مباركا» و مرا هر كجا كه باشم سود رسان و نشانه خير و خوبى ساخت و به نماز خواندن و زكات دادن تا وقتى كه زنده باشم مرا مكلّف فرمود. «و برّا بوالدتى» و نسبت به مادرم مرا نيكى كننده و نسبت به نعمت وجودش سپاسگزار ساخت و مرا از جباران و اشقياء قرار نداد.

وَ السَّلامُ عَلَيَّ لام تعريف اشاره به چيزى است كه پيش از اين (در باره يحيى) ذكر شد چنان كه مى گوييم: جاء رجل و كان من فعل الرّجل كذا. معناى آيه اين است: سلامى كه قبلا راجع به يحيى در موارد سه گانه ذكر شده است براى من نيز هست.

تسميه مسبّب به اسم سبب چنان كه گاهى باران را آسمان مى نامند. يعنى موضوع عيسى امرى واقعى و متيقّن است و آنها در باره او شكّ كردند، يا به نزاع

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 40

پرداختند: يهود گفتند: او ساحر و كذّاب است، و نصارا گفتند: پسر خدا و يكى از سه خداست.

ما كانَ لِلَّهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ خدا فرزندى ندارد، اين جمله به منظور تكذيب گفتار نصارا و مغلوب ساختن آنان آمده و به اين دليل داشتن فرزند را از خداوند نفى مى كند كه امرى غير معقول مى باشد و محال است كه ذات خداوند مثل كسى باشد كه فرزند از او به وجود مى آيد و سپس اين محال بودن را به اين دليل بيان كرده است:

كه او هر گاه بخواهد چيزى بيافريند با كلمه: «كن» آن را ايجاد مى كند. بنا بر اين از شباهت داشتن به هر موجود زنده زاينده اى منزّه است. «وَ إِنَّ اللَّهَ» به فتح و كسر همزه خوانده شده است، فتح به معناى: «لأنّه» است، يعنى چون او پروردگار من و شماست، پس او را عبادت كنيد يا معنايش: «بأنّه» است، يعنى به سبب اين امر او را عبادت كنيد. امّا كسر بنا بر استيناف است. «الاحزاب» مراد يهود و نصارا است، و گفته شده است: تنها نصارا هستند، زيرا كه آنها به سه گروه تقسيم شدند: نسطوريه، يعقوبيّه، و ملكائيّه «مِنْ بَيْنِهِمْ» دليل بر اين است كه بعضى از احزاب اختلاف كردند و بعضى بر حق ثابت ماندند. «مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ» در معناى مشاهده روز بزرگ احتمالاتى است:

1- از مشاهده هول و هراس حساب و جزا در روز

رستخيز.

2- از جايگاه و موقوف شهود، در آن روز.

3- از هنگام شهود در قيامت 4- از شهادتهايى كه عليه آنها داده مى شود، زيرا فرشتگان و پيامبران و زبانها و دستها و پاهايشان به بدى اعمال آنها گواهى مى دهند.

أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ چه قدر اينها در آن روز شنوا و بينايند، گر چه در خداوند تعجّب تصوّر نمى شود امّا مراد اين است كه در آن روز گوشها و چشمهايشان سزاوارند كه مورد شگفتى واقع شوند بعد از آن كه در دنيا كر و نابينا بودند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 41

لكِنِ الظَّالِمُونَ بجاى ضمير اسم ظاهر آورده است، زيرا ظلمى بزرگتر از ظلم اينها نيست كه در دنيا از ديده بصيرت و گوش شنوا غفلت داشتند. «إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ» آنها را از آن روز حسرت، بترسان آن گاه كه خداوند از حساب خلايق فارغ شود و ميان آنها به عدل حكم كند: گروهى روانه بهشت و گروه ديگر سرازير جهنّم مى گردند. كلمه «اذ» بدل از يوم الحسرة يا (ظرف و) منصوب به حسرة مى باشد. «وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ» جار و مجرور، يا متعلّق به «فِي ضَلالٍ مُبِينٍ» «وَ أَنْذِرْهُمْ» معترضه است و يا متعلّق به انذر هم است يعنى آنها را از غفلت نسبت به اين حالت و ايمان نياوردنشان بترسان.

إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها ما همه اهل زمين را مى ميرانيم و هيچ مالك و متصرّفى در روى زمين (غير ما) باقى نمى ماند.

إِنِّي قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا (43) يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا (44) يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيًّا (45)

قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا (46) قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا (47) وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا (48) فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيًّا (49) وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا (50)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 42

از من پروردگارم طلب آمرزش خواهم كرد زيرا او با من مهربان است. (47)

و از شما و آنچه غير از خدا مى خوانيد كناره گيرى مى كنم، و پروردگارم را مى خوانم، اميد است كه با خواندن پروردگارم شقى و بد بخت نباشم. (48)

هنگامى كه از بت پرستان و آنچه غير از خدا مى پرستند دور شد، اسحاق و يعقوب را به او بخشيديم و همه آنان را پيامبر قرار داديم. (49)

و از رحمت خود به آنها بخشيديم و به ايشان زبانى راستگو و آوازه بلند داديم. (50).

آنچه او را به آن مى خواند و به او گوشزد كرد كه شيطان موجودى متكبّر بوده و خداى خود را نافرمانى كرده. سپس آذر را از سوء عاقبتى كه در عقيده اش وجود دارد ترسانده و همه اين نصايح را با كلمه «اى پدرم» آغاز مى كند تا عاطفه او را تحريك كند. «تا» در كلمه يا ابت عوض از ياء است، و يا أبتى، گفته نمى شود. به فتح تاء نيز خوانده شده: «يا أَبَتِ»

و «ما» در «ما لا يَسْمَعُ»

و «ما لَمْ يَأْتِكَ» موصوله يا موصوفه است. در دو فعل «لا يَسْمَعُ»

و «لا يُبْصِرُ»

چيزى به عنوان مفعول در نظر گرفته نشده بلكه مقصود هر چيزى است كه در آن نيروى شنيدن و ديدن وجود ندارد. «شيئا» در موضع مصدر است، اى شيئا من الغناء، يعنى كمترين بى نيازى براى تو نمى آورد، و مى توان گفت: مفعول به است يعنى چيزى را از تو دور نمى كند چنان كه مى گويند: أغن عنّى وجهك: صورتت را از من دور كن.

أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي آيا تو از خدايان من كه بتهايند اعراض كننده اى و نسبت به آنها بى ميلى؟

لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ اگر از عقيده ات برنگردى تو را با زبانم مورد دشنام و بد گويى قرار مى دهم، چنان كه رجيم به معناى رانده شده و به وسيله لعنت است، يا تو را به قتل مى رسانم چنان كه زانى را با رجم مى كشند، يا اين كه با پراندن سنگ تو را از خود دور مى كنم، زيرا رمى، در اصل به معناى زدن با سنگ است. «مليا» زمانى

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 44

طولانى از مادّه ملاوة. و «اهجرنى»، عطف بر محذوف است، يعنى لارجمنّك

فاحذرنى و اهجرنى تو را رجم مى كنم پس از من بترس و دور شو. «سلام عليك» سلام وداع و متاركه و دور شدن از آذر است، مثل وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً «هر گاه نادانان بندگان خداى را دشنام دهند و بدگويى كنند بندگان خدا بر آنها سلام مى كنند» (فرقان/ 65) و ممكن است دعاى سلامت براى آذر باشد تا ميل او را تحريك كند، زيرا بلافاصله به او وعده استغفار داده است.

«حفى» به معناى مبالغه در نيكى و لطف است، «حفى به» و «تحفى به»: به او خيلى عنايت و نيكى كرد. «وَ أَعْتَزِلُكُمْ»: دور مى شوم از شما و كنارى را بر مى گزينم منظور «ابراهيم» مهاجرت به شام بود.

وَ أَدْعُوا رَبِّي پروردگارم را عبادت مى كنم، چنان كه امام فرموده:

الدّعاء هو العبادة

: دعا عبادت است، و ممكن است از دعا چيزى اراده شود كه خداوند در سوره شعرا فرموده است «1».

عَسى أَلَّا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا اين جمله اشاره به شقاوت و بدبختى بت پرستان است كه خدايان متعدد را مى پرستيدند و كلمه «عسى» نشان تواضع ابراهيم در مقابل خداى يكتاست. «فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ» وقتى كه ابراهيم از بت پرستان جدا شد و آنان را ترك كرد خداوند سبحان به او فرزندانى داد كه تمامشان پيامبر بودند.

منظور از «رحمت» نبوّت است. از حسن بصرى نقل شده است كه مقصود مال و اولاد است و اين امر عموميّت دارد و شامل هر خير دنيوى و اخروى مى شود كه به آنها داده شده است.

لِسانَ صِدْقٍ ثناى نيكو، چون مدح و ثنا معمولا با زبان است اينجا تعبير به زبان

__________________________________________________

1- فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَكُونَ مِنَ

الْمُعَذَّبِينَ: پس تو اى رسول جز خداى يكتا احدى را معبود مخوان كه از اهل عذاب خواهى بود. سوره شعراء 26/ 212.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 45

كرده، هم چنان كه عطيّه و بخشش چون معمولا با دست است تعبير به يد مى شود.

شاعر گفته است: انى اتتنى لسان لا أسر بها: نامه اى براى من آمده است كه از آن خوشحال نيستم، (منظور از «لسان» نامه و سخن است نه زبان معمولى) و لسان العرب: يعنى لغت و كلام عرب. «عليّا»: در حالى كه آن لسان صدق در ميان مردم بلند و آشكار بود و از اين رو تمامى اهل اديان ابراهيم را دوست مى دارند و بر او و ذريّه اش ثنا مى گويند. بعضى گفته اند معناى «عليا» آن است كه ما ياد آنان را بلند ساختيم تا آن جا كه محمّد صلى اللَّه عليه و آله و امّتش آنان را به نيكى ياد مى كنند و تا روز قيامت بر آنها صلوات و درود مى فرستند.

خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا (58)

است يعنى مبارك، صفت براى طور است. «قربناه» او را به خودمان نزديك ساختيم: بدون اين كه فرشته اى واسطه باشد با او سخن گفتيم و مقام او را بالا برديم و با او به گفتگو پرداختيم. «من رحمتنا»: به واسطه رحمتمان به او، هارون را به او بخشيديم.

صادِقَ الْوَعْدِ هر گاه به چيزى وعده مى داد به آن وفا مى كرد. با اين كه تمام انبياء صادق الوعد بودند، خداوند تنها به اسماعيل اين لقب را داده و اين به جهت بزرگداشت و شرافت دادن به او بوده، يا به خاطر اين كه اين صفت از مشهور ترين صفات اسماعيل بود. و همين بس (در وفادارى او) كه قول داد بر كشته شدن در راه خدا صبر كند و به پدر گفت: سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ «اگر خدا بخواهد

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 47

بزودى مرا از صبر كنندگان خواهى ديد» (صافات/ 103). و به قول خود وفا كرد. از ابن عباس نقل شده است كه اسماعيل، وقتى به مردى وعده داد كه در جايى منتظرش باشد تا او را ببيند آن مرد قولى را كه داده بود فراموش كرد و اسماعيل تا يك سال در آن جا به انتظار او ايستاد.

وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ و خانواده و ملت خود را امر به نماز و عبادت مى كرد، تا آنها را مقتداى ديگران قرار دهد، و براى اين كه آنها از بقيّه مردم سزاوار تر بر عمل به امور عبادى بودند، مثل قول خداوند: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ «خويشاوندان نزديكت را بترسان» (شعراء/ 215) و مثل: قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ «خود و خانواده هايتان را از آتش

جهنّم حفظ كنيد» (تحريم/ 7) و نيز: وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ «خانواده خود را امر به نماز كن» (طه 132).

وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ بعضى گفته اند او را به اين دليل ادريس ناميده اند كه كتاب خدا را بسيار مى خواند. امّا اين قول محلّ تأمّل است، زيرا اين اسم عربى نيست بلكه عجمى است، از اين جهت غير منصرف است، و اگر گفته شود عربى است و بر وزن افعيل از ماده درس است، تنها يك سبب در آن خواهد بود كه علميّت است و به اين دليل بايد منصرف باشد نه غير منصرف.

مَكاناً عَلِيًّا در باره معناى اين عبارت گفته اند: مراد شرافت نبوّت و قرب به خداست، زيرا خداوند تعالى سى صحيفه بر ادريس نازل كرد، و او اوّل كسى بود كه جامه دوخت و آن را پوشيد در حالى كه مردم پوست به تن مى كردند، و نيز او نخستين كسى است كه خط با قلم نوشت و در علوم نجوم و حساب به تحقيق و دقّت پرداخت. بعضى گفته اند منظور از «مَكاناً عَلِيًّا» اين است كه به آسمان چهارم يا ششم بالا رفت.

«اولئك» اشاره به نامبردگان در اين سوره از زكريا تا ادريس عليهما السّلام مى باشد و «من» در «مِنَ النَّبِيِّينَ» بيانيّه است، زيرا تمام انبياء، مورد انعام خدايند، و «من» دوّم مفيد ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 48

تبعيض است.

بكّى: جمع باكى است مثل سجود و قعود كه جمع ساجد و قاعد مى باشند.

الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا (61) لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً إِلاَّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا (62) تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيًّا (63)

وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاَّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا (64) رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا (65)

عليه السّلام نقل است: منظور كسانى است كه ساختمانهاى محكم بسازند و سوار مركبهاى مورد توجّه شوند و لباس شهرت بپوشند. «1»

فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا عربها هر كار بدى را «غىّ» و هر كار خيرى را «رشاد» گويند، چنان كه شاعر عرب مى گويد:

فمن يلق خيرا يحمد الناس امره و من يغولا يعدم على الغى لائما

(هر كس كار خيرى انجام دهد مردم كارش را مى ستايند و كسى را كه كار بد، انجام دهد پيوسته بر كارش سرزنش مى شود) بعضى گفته اند مراد از «غى» در آيه، جزاى آن است كه چنان كه فرموده است: يلق أثاما «2» «مجازات گناه را مى بيند» يا منظور

__________________________________________________

1-

من بنى الشديد و ركب المنظور و لبس المشهور.

2- فرقان/ 68.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 50

گمراهى از طريق جنّت است. بعضى گفته اند: «غى» واديى است در جهنّم.

«لا يُظْلَمُونَ»: هيچ گونه در پاداش اعمالشان نقصى يافت نمى شود و از آن منع نمى شوند.

جَنَّاتِ عَدْنٍ بدل از «الجنّة» در آيه قبل است زيرا جنّت كلّى است و شامل تمام جنّات مى شود.

«مَأْتِيًّا»: اين كلمه به قولى اسم مفعول به معناى فاعل است، زيرا مراد از «وعد» بهشت است و مؤمنان داخل آن مى شوند. يا از اين قبيل است كه مى گويند: اتى اليه احسانا (به او احسان كرد) بنا بر اين معناى اين آيه اين است كه وعده خداوند حتمى و انجام شدنى است.

لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً سخن زايد و بى فايده اى در بهشت نمى شنوند و اين هشدارى است بر اين كه دورى از لغو امر واجبى است، زيرا خداوند خانه بهشت را كه جز سلام كردن اهل بهشت به يكديگر و يا سلام دادن فرشتگان بر آنان، تكليفى ديگر وجود ندارد،

از لغو منزّه ساخته، يعنى بر فرض اگر سلام كردن هم لغو باشد جز آن را در بهشت نمى شنوند. اين معنا از قبيل قول شاعر است:

فلا عيب فيهم غير أن سيوفهم بهن فلول من قراع الكتائب

(عيبى در آنها نيست جز اينكه شمشيرهاى شمشير زنانشان كند است) «1».

وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ ... چون عربها از يك وعده غذا خوردن در روز اكراه داشتند خداوند سبحان خبر داده است كه روزى آنان در بهشت شب و صبح آماده است. «2» و اين عادتى پسنديده است، البته در بهشت شب و روزى نيست، امّا اين امرى فرضى (و در مقايسه با دنيا) است.

__________________________________________________

1- كندن شمشير كنايه از كمال شجاعت است و بنا بر اين عيبى نيست.

2- گويند عربها هر گاه صبح و شام به آنها طعام مى رسيد خوشحال بودند و از يك وعده غذا خوردن، ناراحت بودند. مجمع البيان، ج 6، ص 521

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 51

«نورث»: با تشديد (راء) نيز خوانده شده، يعنى براى مؤمن بهشت را باقى مى گذاريم چنان كه مال ميّت براى وارث باقى مى ماند. بعضى گفته اند معنايش آن است كه بهشتيان مكانهايى را به ارث مى برند كه اگر دوزخيان (در دنيا) بندگى خدا مى كردند به آنها تعلّق داشت.

«وَ ما نَتَنَزَّلُ»: نقل قول جبرئيل است كه يك وقت رسول خدا گفت چرا دير آمدى، (او اين حرف را گفت) «و تنزّل»: دو معنا دارد، يكى فرود آمدن كند و آهسته، دوم مطلق فرود آمدن، اين جا مقصود اين است كه فرود آمدن گاه بگاه يا، تنها به فرمان خداست.

لَهُ، ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا در معناى اين جمله چند وجه است:

1- آنچه جلو روى

ما و پشت سر ماست از جهتها و مكانها و آنچه در آن قرار داريم از اوست پس از جهتى به جهتى منتقل نمى شويم، مگر به امر و خواست خداوند.

2- بعضى گفته اند: آنچه از عمرهاى ما كه گذشته و آنچه باقى مانده و حال حاضر كه در آن هستيم از آن خداست.

3- بعضى گفته اند: مراد از آنچه از امور دنياست كه گذشته و آنچه از آخرت كه آينده است و ما بين اينها آنچه ميان دو نفخه است كه چهل سال مى باشد.

4- و برخى مى گويند: زمين كه وقتى فرود مى آييم جلو ماست و آسمان كه در آن هنگام پشت سر ماست و ما بين زمين و آسمان همگى به خواست خداوند است.

وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا اى محمّد صلى اللَّه عليه و آله خدا تو را به حال خود رها نمى كند. مثل: ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى : «پروردگارت تو را وانگذاشت و بر تو غضب نكرد» (الضحى/ 4) بعضى گفته اند: پروردگارت اعمالى را كه افراد انجام مى دهند فراموش نمى كند، چگونه فراموشى و غفلت بر كسى روا باشد كه مالك آسمانها و زمين و ما بين اينهاست؟ پس وقتى كه او را به اين صفت شناختى تنها او را عبادت كن و بر مشقّتهايى كه در عبادت او برايت پيدا مى شود صبر كن.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 52

هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا آيا براى او مثل و مانندى سراغ دارى؟ «1» و حال كه معبودى جز او وجود ندارد بايد تنها او را عبادت كنى. ابن عبّاس در معناى آيه مى گويد: كسى غير از او «رحمان» ناميده نمى شود و بعضى گفته اند: يعنى هرگز چيزى (غير خدا)

اللَّه ناميده نشده است.

خوانده شود، كسانى كه كافر شده اند به آنان كه ايمان آورده اند مى گويند: كدام يك از دو گروه مقامش بهتر و مجلس و محفلش زيباتر است. (73)

چه بسيار قبل از اينها به هلاكت رسانديم گروهى را كه از جهت متاع دنيا و هيئت و منظر از اينها نيكوتر بودند. (74)

آن قرار دارد.

فَوَ رَبِّكَ خداوند سبحان سوگند به نام خود خورده، و به منظور بزرگداشت پيامبر، «رب» را به وى نسبت داده است. و الشياطين: «واو» مى تواند عاطفه و به معناى معيّت باشد، يعنى آنها همراه يارانشان از شياطين كه آنان را گمراه كرده اند محشور مى شوند، در حالى كه هر كافرى با يك شيطان به يك زنجير بسته است.

ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ سپس در حالى كه به زانو و به صورت ناآرام نشسته اند در اطراف جهنّم حاضر مى شوند با يكديگر به ستيز پرداخته و هر كدام از رفيق خود بيزارى مى جويند. چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً، «مى بينى هر امّتى از كه به زانو در آمده است» (جاثيه/ 28) منظور از شيعه، در اين جا هر گروهى است كه از گمراه كنندگان پيروى كند، يعنى از هر طايفه اى از طوايف گمراه گستاخترين و نافرمانترين آنها را بيرون مى آوريم و آن گاه كه جمع شدند به ترتيب آنها را در آتش مى اندازيم هر كدام به عذاب سزاوار ترند اول و به همين ترتيب از بقيه آنها را.

أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيًّا مى توان گفت: منظور از گستاخترين ايشان رؤسا و پيشوايان اين گروه ها هستند كه جرم آنها چند برابر است، زيرا آنان خود گمراه و گمراه كننده اند. چنان كه مى فرمايد: وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ «بارهاى خود و بارهاى ديگران را بر دوش مى گيرند» (عنكبوت/ 13) أَيُّهُمْ أَشَدُّ در اعراب اين كلمه اختلاف شده، خليل گفته است: مرفوع به تقدير قول است يعنى: لننزعن الذين يقال فيهم أيهم اشد و سيبويه مى گويد: مبنى بر ضمّ است، زيرا صدر جمله يعنى هر كه صله

«أيّهم» باشد حذف شده و اصل آن چنين

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 55

بوده است: لننزعن من كل شيعة ايهم هو اشد، به نصب (اىّ).

وَ إِنْ مِنْكُمْ اين عبارت از باب التفات (از عموم شياطين و انسانها بخصوص) انسان است و قرائت ابن عباس: «و ان منهم» تأييد كننده اين وجه است. مى توان گفت خطاب به انسان است بدون التفات به آنچه ذكر شد. اكنون اگر تمام جنس انسان اراده شود، معناى ورود در جهنّم، آن است كه همه در آن داخل مى شوند. در حالى كه آتش خاموش است، مؤمنان از آن عبور مى كنند و ديگران را آتش فرا مى گيرد.

از ابن مسعود و حسن بصرى نقل شده است كه مراد، عبور بر صراط است، زيرا صراط بر روى آتش دوزخ كشيده شده است. از ابن عبّاس نقل شده است كه گاهى چيزى بر چيزى وارد مى شود بدون اين كه داخل آن شود مثل: وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ «وقتى كه (موسى) وارد آب مدين شد» (قصص/ 23) و مثل: «و ردت القافلة البلد و إن لم تدخله» كاروان به شهر وارد شد، هر چند داخل آن نشده باشد. مجاهد مى گويند: ورود مؤمن، در آتش، همان تبى است كه در دنيا بر بدن او وارد مى شود، چنان كه پيامبر فرموده است: تب از چرك (و جراحات) جهنّم است. تب بهره مؤمن از آتش دوزخ است. «1» (تا در آخرت از آن ايمن باشد). و اگر منظور تنها كفّار باشند معناى آيه ظاهر است. «حتما» مصدر است و حتم الامر يعنى آن امر را واجب ساخت، و در اين جا، امر ثابت شده را حتم گفته است (به

جاى اين كه محتوم بگويد).

يعنى وارد ساختن آنها به دوزخ بر خدا واجب است، زيرا اين امر را بر خودش واجب و لازم دانسته و به آن حكم كرده است.

«ننجى و ننجى» با تشديد و تخفيف قرائت شده. «جثيّا» حال و جمع «جاث»

__________________________________________________

1-

الحمّى من قيح جهنم، الحمّى حظّ المؤمن، من النّار.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 56

مى باشد. «بَيِّناتٍ» يعنى دليلهاى آشكار و مقاصد روشن. اين كلمه حال تأكيد كننده است، مثل قول خداوند: وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ، «در حالتى كه قرآن حق است و آنچه را بر آنها نازل شده تصديق كننده است» (بقره/ 91) «مقاما»، با ضمّ ميم و فتح آن خوانده شده، به قرائت اول يعنى محلّ اقامت و به قرائت دوّم يعنى جاى ايستادن «ندىّ» مجلس و جايى كه مردم در آن جمع مى شوند، معناى آيه اين است كه هر گاه آيات خدا را بشنوند مى گويند: كدام يك از دو گروه، ايمان آورندگان به آن و منكران آن، بهره شان از دنيا بيشتر است.

«كم»: مفعول «أَهْلَكْنا» و «من» بيان كننده ابهام آن است، يعنى بسيارى از ملّتها را هلاك ساختيم.

«هُمْ أَحْسَنُ» در محلّ نصب، صفت براى «كم». اثابت به معناى لوازم خانه است.

«رئيا» با همزه و غير همزه هر دو خوانده شده، فعل به معناى مفعول است از «رأيت» و كسى كه آن را بدون همزه خوانده همزه را بدل به «ياء» كرده و دو «ياء» را در هم ادغام ساخته است و مى توان آن را از «رى» گرفت كه به معناى نعمت و رفاه است چنان كه درباره كسى كه در نعمت و رفاه است مى گويند: ريّان من النعيم «برخوردار از

نعمتهاست».

ص: 58

«إِمَّا الْعَذابَ» يا عذاب در دنيا را، به اين كه مسلمانان بر آنها غالب شوند و آنها را با اسيرى يا كشتن، كيفر كنند. «وَ إِمَّا السَّاعَةَ» و يا عذاب آخرت و قيامت، يعنى گرفتاريهايى كه آنجا نصيبشان مى شود كه در آن هنگام مى فهمند مطلب بر عكس آن است كه تصوّر مى كردند، يعنى مكانشان بدتر و لشكرشان ضعيفتر از آن است كه خيال مى كردند و مى گفتند: داراى مقامى برتر و مجلس و مجمعى نيكوتر خواهند بود. «حتى» در اين جا كلمه اى است كه بعد از آن، جمله هاى «اذا رأوها يوعدون» تا «فسيعلمون»، حكايت شده «1» و مراد از ندىّ مجلسى است كه اشراف و بزرگان قوم در آن گرد آيند.

«وَ يَزِيدُ»، عطف بر محل «فَلْيَمْدُدْ» است، يعنى خداوند با خذلان گمراهان بر گمراهيشان مى افزايد و با توفيق دادن به هدايت يافتگان هدايت آنها را بيشتر مى كند.

وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ ثواب كارهاى مربوط به آخرت از آنچه (در دنيا) مايه افتخار كافران است بهتر است.

وَ خَيْرٌ مَرَدًّا بهترين بازگشت و سرانجام يا بهترين سود و بهره را دارد چنان كه عربها گويند: ليس لهذا الامر مردّ، اين كار سودى ندارد. و هو أردّ عليك: آن براى تو سودمندتر است. لا يردّ بكاى زندا: گريه من كمترين سودى براى برطرف كردن حزنم ندارد.

«أَ فَرَأَيْتَ»: چون ديدن هر چيزى، راهى است به سوى آگاهى و درست خبر دادن از آن. بعضى أ رأيت را به معناى أخبر تفسير كرده اند و «فا» به منظور ترتيب و تعقيب افزوده شده و گويى چنين گفته است: پس از نقل داستان به آنان از قصّه اين كافر خبر ده «2» و او

عاص بن وائل بود كه خبّاب بن ارتّ از او طلب داشت. موقعى كه

__________________________________________________

1- و متعلّق به فعلى نيست. املاء ما منّ به الرحمن ج 2، ص 116.

2- تفسير كشّاف نيز چنين گفته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 59

تقاضاى طلب خود كرد عاص گفت: به خدا سوگند، نمى دهم مگر اين كه به محمّد صلى اللَّه عليه و آله كفر بورزى. خبّاب گفت: به خدا قسم كفر نمى ورزم نه در حال مردن و نه در زندگى و نه هنگامى كه تو در قيامت محشور شوى اين كافر. عاص گفت: آيا من هم (وقتى مردم) مبعوث مى شوم؟ (گفت آرى) آن گاه عاص گفت: پس وقتى كه مبعوث شدم داراى مال و فرزند خواهيم بود آن وقت پول تو را خواهم داد. «1»

أَطَّلَعَ الْغَيْبَ عرب مى گويد: اطلع الجبل از كوه بالا رفت. معناى آيه اين است كه آيا قدر و مقامش چنان بالا رفته كه به علم غيب رسيده تا آن جا كه مى داند ما در قيامت به او ثروت و فرزند خواهيم داد؟ يا از خدا پيمان گرفته است؟ زيرا آنچه او ادّعا مى كند به يكى از اين دو سبب به آن مى رسد. «ولدا»، «ولدا» نيز خوانده شده كه جمع ولد است.

«كلّا»: (چنين نيست). اين كلمه به منظور ردع و تنبيه بر خطا به كار مى رود، يعنى او، در آنچه براى خود تصوّر كرده خطا كرده، پس بايد از آن صرف نظر كند.

وَ نَرِثُهُ، ما يَقُولُ ما با هلاك ساختن او مال و فرزندانش را (كه به آن مى بالد) به ارث مى بريم.

وَ يَأْتِينا فَرْداً به تنهايى بدون ثروت و فرزند و عدّه و عدد پيش ما مى آيد.

عنوان ورود به پيشگاه خداوند رحمان محشور سازيم. (85)

و برانيم گنهكاران را به سوى جهنّم در حالتى كه تشنه باشند. (86)

در آن روز از شفاعت بى نصيب اند، مگر كسى كه با خداى سبحان عهد و پيمانى بسته باشد. (87)

كفّار گفتند خدا براى خود فرزند گرفته است. (88)

اى كافران بطور تحقيق عقيده بدى را آورده ايد. (89)

نزديك است كه آسمانها از اين سخن بشكافد و زمين منشق شود و كوه ها درهم شكسته و فرو پاشيده شود. (90)

زيرا خداوند رحمان را صاحب فرزند خواندند. (91)

مى باشد و مقصود از ضدّ، ضدّ عزّت است كه ذلّت و خوارى است، يعنى بتها بر خلاف مقصود مشركان (در قيامت) مايه ذلت آنها خواهند بود، نه مايه عزّتشان، يا اين كه بتها عليه بت پرستان، ياور يكديگر خواهند بود و اين، در صورتى است كه ضد به معناى عون (ياور) باشد، زيرا بتها به كمك يكديگر به دشمنى عليه بت پرستان برخيزند. اين كه عزّ و ضد را مفرد آورده نه جمع به سبب آن است كه بتها در ملحق شدن به يكديگر و توافقشان به منزله شى ء واحد هستند چنان كه از معصوم نقل شده: و هم يد على من سواهم (آنها [مسلمانان ] در مقابل ديگران به منزله يك دست مى باشند).

... تَؤُزُّهُمْ أَزًّا شياطين، كافران را از اطاعت خدا باز داشته به معصيت مى كشانند و به نافرمانى وادارشان مى كنند، و با وسوسه هاى خود آنها را مى فريبند. معناى آيه آن است كه ما، شياطين و كفّار را به حال خود رها كرديم و به جبر آنها را (از گناه)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 62

باز نداشتيم و از يكديگر جداشان نكرديم.

فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ پس براى هلاكت و از بين بردن آنها شتاب مكن كه زود از شرّشان راحت شوى.

إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا فاصله ميان تو و هلاكت آنها چند روز اندك بيش نيست. از ابن عباس نقل شده است كه وقتى اين آيه را خواند گريست و گفت: آخر العدد خروج نفسك آخر العدد فراق اهلك آخر العدد دخول قبرك: (اى انسان) آن گاه كه عدد نفسهايت به آخر مى رسد، جانب از تو گرفته مى شود و هنگامى است كه بايد از اهل و خانواده

جدا شده و به خانه قبر وارد شوى. ابن سمّاك گفت وقتى كه نفسها به شماره افتد و كمك بدانها نرسد پس چه زود به آخر مى رسند.

يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ ... متّقيان را با تعظيم ياد كرده است كه آنها به حالت اجتماع به سوى پروردگارشان مى روند، خداوندى كه آنها را در رحمت خود فرو برده- چنان كه عدّه اى از مهمانان بر پادشاهى وارد مى شوند- در حالى كه اميدوار فضل و رحمت او هستند. و از كافران چنان ياد كرده است كه با خوارى و اهانت به طرف آتش رانده مى شوند مثل شترهاى تشنه كه به سوى آبشخور رانده مى شوند.

لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ مقصود از ضمير جمع (واو) «عباد» است كه از دو كلمه متقين و مجرمين بدست مى آيد و من اتّخذ بدل از «عباد» مى باشد و جايز است كه «واو» علامت جمع باشد نه فاعل، بنا بر لغت اكلونى البراغيث و «من اتّخذ» كه به معناى جمع است فاعل باشد و نيز ممكن است «من اتّخذ» در محل نصب و جانشين مضاف مقدّر باشد يعنى در اصل: الّا شفاعة من اتّخذ بوده و معناى آيه اين مى شود كه بندگان مالك اين نيستند كه مورد شفاعت قرار گيرند، مگر شفاعت كسانى را كه نزد خدا عهدى گرفته اند و منظور از اتخاذ عهد اين است كه اظهار ايمان و اقرار به وحدانيت خدا و تصديق پيامبران و اولياى او بنمايند، و بعضى گفته اند معناى آيه اين است كه شفاعت نمى كنند مگر كسانى كه خداوند رحمان اجازه

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 63

شفاعت به آنها داده است كه عبارتند از انبياء و امامان و مؤمنان برگزيده. از ابن مسعود نقل

شده است كه پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله روزى به اصحابش فرمود: آيا شما از اين ناتوان هستيد كه هر روز صبح و شام عهدى با خدا ببنديد؟ اصحاب گفتند چگونه يا رسول اللَّه؟

فرمود چنين بگوييد:

اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغيب و الشّهادة انى اعهد اليك بانى اشهد ان لا اله الّا انت وحدك لا شريك لك، و ان محمّدا عبدك و رسولك و انّك ان تكلنى الى نفسى تقرّبنى من الشّر و تباعدنى من الخير، و انّ لا اثق الا برحمتك فاجعل لى عندك عهدا توفينيه يوم القيمة انّك لا تخلف الميعاد «1».

هر گاه كسى اين كلمات را بگويد علامتى بر او زده شود و آن را در زير عرش قرار دهند روز قيامت منادى ندا كند كجايند آنان كه بر ايشان نزد خدا عهدى است؟ و اينان داخل بهشت شوند.

لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا كلمه ادّ به معناى عظيم، منكر و زشت مى باشد و بعضى گفته اند يعنى شگفت انگيز.

تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ يكاد با «تا» و «يا» هر دو قرائت شده است. «يتفطرن» ينفطرن نيز قرائت شده از انفطار.

وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا در معناى كلمه هدا چند احتمال وجود دارد:

1- مهدودة (مصدر به معناى اسم مفعول) يعنى فرو ريخته شده.

2- مفعول مطلق يعنى در اصل تهد هدا بوده.

3- مفعول له باشد كه در اصل لانّها تهد بوده، يعنى زيرا كوه ها درهم شكسته مى شوند:

__________________________________________________

1- اى خداى آفريننده آسمانها و زمين، داناى نهان و آشكار، با تو، پيمان مى بندم، گواهى مى دهم، كه معبودى بجز تو، يكتاى بى نظير نيست. محمّد صلى اللَّه عليه و آله بنده و فرستاده تو است، خدايا، تو اگر مرا به خود

واگذارى مرا به شرّ نزديك، و از هر خيرى دور ساخته اى. خدايا من جز به رحمت تو، اميدى ندارم، پس براى من عهدى قرار ده كه در قيامت به آن وفا كنى، چرا كه تو هرگز خلف وعد نمى نمايى. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 64

أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً در عبارت ان دعوا سه احتمال مى باشد:

الف- در محل جرّ بدل از هاء در «منه» باشد.

ب- منصوب به حذف لام تعليل است و تقدير آن: لأن دعوا مى باشد. بنا بر اين علّت فرو افتادن كوه ها، در هم شكستن آنهاست و علّت درهم شكستن كوه ها، ادّعاى فرزند داشتن براى خداست.

ج- ممكن است مرفوع و فاعل كلمه هدّا باشد يعنى كوه ها فرو مى ريزد زيرا قول فرزند داشتن خدا، آنها را فرو مى ريزد.

در ملكوت او مى باشند و ذات مقدّس او محيط به آنها است و از كمّ و كيف همه جزئيات و كليّات آگاهى دارد و هيچ حالتى از حالات آنها از علم خدا پوشيده نيست و هر يك از آنها روز قيامت تنها به پيشگاه او حاضر مى شوند در حالى كه از اين مشركين بيزارى مى جويند.

وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا در معناى «ودا»، ابن عباس مى گويد:

يعنى خدا آنها را دوست مى دارد و محبّت آنها را در دل خلقش ايجاد مى كند، از امام باقر عليه السّلام و جابر بن عبد اللَّه نقل شده است كه حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

بگو:

اللهم اجعل لى عندك عهدا و اجعل لى فى قلوب المؤمنين ودّا

(خدايا براى من نزد خود عهدى و در قلوب مؤمنان دوستى قرار ده) وقتى حضرت على عليه السّلام اين دعا را خواند، اين آيه نازل شد. قتاده مى گويد: بنده خدا رو به سوى خدا نمى آورد مگر اينكه خداوند دلهاى مؤمنان را به او متوجه مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 66

فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ اى پيامبر اين قرآن را تبليغ كن و به آن وسيله مؤمنان را بشارت بده و گنهكاران را بترسان، زيرا آن را با زبان تو كه زبان عربى است نازل كرديم و آن را بر تو آسان ساختيم تا تبشير و انذار كنى. «لد»: جمع الد است. يعنى كسانى كه از روى باطل با خدا و پيغمبر بشدّت خصومت مى ورزند و دست به هر نوع جدال و نزاع مى زنند و منظور اهل مكّه است.

وَ كَمْ أَهْلَكْنا اين جمله به منظور تهديد و ترسانيدن كفّار بيان شده

است. اتحسّ از فعل احسّه و باب افعال) مى باشد يعنى نسبت به آن آگاهى يافت. حاسّه نيز از همين مادّه است.

«ركز»: صداى آهسته، يعنى از آن اقوامى كه در قرون گذشته به هلاكت رسانيديم نه اثرى به چشم مى خورد و نه آوازى شنيده مى شود در صورتى كه آنها از كافران زمان تو ثروتمندتر و تنومندتر و در دشمنى نيز شديدتر بودند. پس حكم اينها هم در هلاكت مثل آنها خواهد بود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 67

سوره بگيريم احتمال مى رود كه اين جمله خبر باشد و «طه» مبتدا و «القرآن» جاى ضمير قرار گرفته باشد، زيرا سوره، همان قرآن است. و مى توان گفت: «طه» قسم و ما «انزلنا» جواب آن است. «لِتَشْقى » (قرآن را بر تو نازل نكرديم) كه اين همه رنج تحمّل كنى. پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله تمام شب را نماز مى خواند و (سر) و سينه خود را به ريسمانى آويزان مى كرد تا خواب بر او غلبه نكند، پس خداوند سبحان او را امر كرد كه شب زنده دارى را تخفيف دهد. «شقاء» به معناى تعب نيز مى آيد و از همين قبيل است. مثال: اتعب من رائض مهر و اشقى من رائض مهر «1»، يعنى خسته تر و رنجورتر از تربيت كننده كرّه است. «تذكرة» علت براى فعل (انزلنا) مى باشد و «لتشقى» نيز همين طور است، ولى چون فاعل فعل معلّل (أنزلنا) نيست، بالام ذكر شده است (بر خلاف تذكرة) و معناى جمله اين است: امّا ما قرآن را نازل كرديم تا به آن وسيله كسانى را كه از خدا بيم دارند متوجّه سازيم. «تذكرة» به معناى ياد آورى (مصدر دوم باب تفعيل) است. «تَنْزِيلًا» ممكن است مفعول مطلق

__________________________________________________

1- براى كارى كه بسيار سخت است مثل مى آورند كه از رام كردن كرّه اسب سخت تر و رنج آورتر است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 70

براى فعل محذوف باشد، يعنى تنزّل تنزيلا و نيز ممكن است منصوب به انزلنا باشد، زيرا معناى جمله ما انزلناه الّا تذكرة يكى از دو عبارت زير است:

الف: قرآن را تنها به عنوان ياد آورى فرستاديم.

ب: خدا قرآن را فرو فرستاد تا ياد آورى باشد براى

كسى كه از آنچه خدا فرستاده بيم دارد. جملات بعد از كلمه «تنزيلا» تا «لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى » روشن كننده عظمت شأن قرآن است، زيرا بيان مى كند كه قرآن از طرف كسى نازل شده كه اينها كارها و ويژگيهاى اوست. «العلى» جمع علياست كه مؤنّث اعلى مى باشد. توصيف آسمانها به صفت بلندى دلالت بر عظمت اقتدار و علوّ مقام آفريننده آنها دارد. «الرَّحْمنُ» مرفوع است، بنا بر مدح به تقدير «هو الرّحمن».

عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى اين جمله ممكن است خبر براى مبتداى محذوف باشد و يا با «الرّحمن» دو خبر براى يك مبتدا باشند. «عرش» به معناى تخت پادشاهى و چون تسلّط بر عرش مرادف با پادشاهى است، معمولا اين عبارت را كنايه از سلطنت و حكومت مى گيرند چنان كه گفته اند: استوى على العرش، يعنى سلطنت يافت. چنان كه عبارت: «يد فلان مبسوطة» كنايه از بخشندگى و «يد مغلولة» كنايه از بخيل بودن اوست بدون اين كه دستى براى تصّور شود يا بستن و باز بودنى برايش لحاظ شود.

وَ ما تَحْتَ الثَّرى منظور چيزهايى است كه در دل زمين قرار دارد از قبيل گنجها و مردگان.

وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ، يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى «سرّ»، رازى است كه آن را به ديگرى مى سپارى. «و اخفى»: مخفى تر از آن، چيزى است كه به خاطرات خطور مى كند يا چيزهايى كه در نفس خود پنهان مى دارى و از آن مخفى تر، آن چيزهايى است كه از نفست هم پوشيده است. معناى آيه اين است: اگر ياد خدا و غير آن را آشكار كنى و (يا آشكار نكنى) بدان كه خدا بى نياز از آن است، چون او راز پوشيده و پوشيده تر

از آن را مى داند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 71

لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى «حسنى» مؤنّث حسن است، براى خدا نامهايى نيكوتر است.

است. كه شبهه اى در آن نباشد. بعضى گفته اند به معناى ديدن چيزى است كه انسان به آن انس داشته باشد و كلمه «إنّى» دلالت بر اين دارد كه مشاهده يقينى و حتمى بوده است و چون آوردن آتش گيره و وجود هدايت هر دو، مورد انتظار موسى بود، آن را با لفظ «لعلّ» كه به معناى اميدوارى است بيان فرموده است تا به چيزى كه يقين به وفاى به آن ندارد وعده نداده باشد و منظور از «هدى» مردمى است كه راه را به او نشان دهند، يا مردمى كه بوسيله هدايت يافتنشان در امور دينى نفعى به او داشته باشند، زيرا انديشه نيكو كاران در همه حال مصروف در امور مهمّ دينى است و اين كه لفظ هدى (كه مصدر و به معناى هدايت يافتن است) در اين جا به هدايت يافتگان معنى شده به اين دليل است كه هر گاه آنها يافت شوند نفس هدايت نيز وجود يافته است.

«إنّى»، به دو وجه قرائت شده است.

1- با فتح به تقدير نودى بانّى انا ربك (بعد از حرف جرّ واقع شده) 2- با كسر به تقدير نودى فقيل يا موسى إنّى (مقول قول واقع شده) يا براى اين كه نداء خود نوعى از قول است. و تكرار ضمير: (إنّى انا) براى تأكيد و تحقيق

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 73

معرفت است. روايت شده هنگامى كه موسى به وادى مقدّس رسيد، درخت سبزى را ديد كه از پايين تا بالايش آتش سفيدى شعله مى دهد و صداى تسبيح ملائكه را شنيد و روشنايى عظيمى مشاهده كرد، نه سبزى آتش را خاموش مى كرد و نه آتش سبزى را

مى سوخت، پس متوجه شد كه امر عظيمى است، مبهوت شد و كم كم او را آرامشى فرا گرفت و سپس ندايى شنيد: فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ كفشهايت را در آور امر به در آوردن نعلين به اين سبب بود كه جنس آنها از پوست خر مرده بود. «1» بعضى گفته اند به اين دليل بود كه پايين پايش با زمين مقدّس تماس گيرد و از احترامش بهره مند شود.

«طوى»: با تنوين و بدون آن خوانده شده به معناى مكان و بقعه است. بعضى گفته اين نام بدين سبب به اين زمين داده شده است كه دو مرتبه مقدّس شده پس گويا دو مرتبه به بركت پيچيده شده است. «و انا اخترناك»: من تو را براى رسالت برگزيدم به صورت متكلم مع الغير هم قرائت شده: «و انا اخترناك»: من تو را اختيار كرديم.

«لما يوحى» «لام» متعلّق به «استمع» يا «اخترتك» و «ما» موصوله يا مصدريّه است.

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي نماز را بپاى دار، در معناى «لذكرى» چند احتمال وجود دارد.

1- تا در نماز به ياد من باشى زيرا نماز مشتمل بر ذكرهاست.

2- مجاهد گويد: يعنى چون من نماز را در كتابهاى قبل ذكر كرده ام و به آن امر نموده ام.

__________________________________________________

1- اين قول به وسيله فرمايش امام زمان عليه السّلام كه از ناحيه مقدّسه آمده، مردود است. تفسير نمونه، ج 13، ص 172، نقل از تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 373 و تفسير اثنى عشرى، ج 8، ص 250 به نقل از تفسير برهان، ج 3، ص 33 و 34.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 74

3- بعضى گفته اند: تا من تو را با مدح و ثنا ياد كنم و براى تو

زبانى راستگو قرار دهم.

4- نماز تنها با ياد من باشد و ياد غير من در آن نباشد.

5- نماز را در وقتهاى ذكر من كه همان اوقات نماز است بپاى دار، و (بنا بر وجه اخير) «لام» همان معنايى را دارد كه در جمله: «جئتك لوقت كذا يا لست مضين»:

«در فلان وقت يا شش روز از آن گذشته پيش تو آمدم» داراست و مثل همين است قول خداى تعالى ... يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي «اى كاش هنگام حياتم در دنيا چيزى جلو فرستاده بودم.» «1» (فجر/ 24) 6- بعضى گفته اند مقصود از «لذكرى» ذكر نماز است، پس از فراموشى، آن يعنى هر گاه به ياد نماز افتادى آن را بپاى دار چه در وقت آن، باشى و چه در غير آن، و اين از امام باقر يا صادق عليهما السّلام روايت شده است ولى بنا بر اين معنا سزاوار بود «لذكرها» باشد مگر اين كه بگوييم مضاف حذف شده و در اصل «لذكر صلاتى» بوده، يا اين كه ذكر صلاة همان ذكر اللَّه (ذكرى) مى باشد.

إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها (بعد از بيان توحيد و شاخ و برگهايش، به ذكر معاد و اهميتش پرداخته و فرموده است:) از شدّت اراده اى كه به پنهان داشتن وقت قيامت دارم نزديك است كه اصل آن را مخفى دارم و نگويم كه قيامت مى آيد و اگر اقتضاى لطف من نبود كه بايد از آمدن قيامت با عدم يقين وقت آن خبر دهم از آن خبر نمى دادم. «2»

__________________________________________________

1- منظور از حيات زندگى آخرت است يا تقدير آن «وقت حياتى فى الدنيا» است. كشّاف، ج 4، ص 752 سوره فجر.

2- هم خبر از

آمدن قيامت و هم عدم تعيين وقت آن، هر دو از لطف خداست، زيرا اگر اصلا از آمدن آن خبر ندهد، و حال آن كه واقعيت دارد، مردم اغراء به جهل و هلاك مى شوند، و عدم تعيين وقت آن هم باعث مى شود كه بندگان هر آن احتمال آمدن قيامت را بدهند و توبه كنند و آماده شوند چنان كه در باره فلسفه پنهان داشتن شب قدر گفته اند. خلاصه از تفسير نمونه، ج 13، ص 171 و اثنى عشرى، ج 8، ص 253.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 75

معناى ديگرى نيز براى آيه ذكر كرده اند چنان كه در مصحف ابىّ بن كعب نقل شده: «اكاد اخفيها من نفسى» «نزديك است آن را (حتى) از خودم نيز مخفى بدارم» و اين معنا از امام صادق عليه السّلام نيز روايت شده است. «لتجزى» متعلق به آتية است يعنى قيامت مى آيد تا هر نفسى به آنچه كوشش كرده پاداش يابد.

فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لا يُؤْمِنُ بِها ضمير «عنها» به قيامت يا صلاة بر مى گردد، يعنى پس مبادا كسانى كه ايمان ندارند تو را از تصديق به قيامت و نماز باز دارند و زيادى عدد آنها و بسيارى جمعيت آنان تو را به هراس نيندازد، زيرا بناى امر آنها بر پيروى از هوا و هوس است. «فتردى»: كه در اين صورت به هلاكت خواهى افتاد.

جَناحِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ آيَةً أُخْرى (22) لِنُرِيَكَ مِنْ آياتِنَا الْكُبْرى (23) اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى (24) قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي (25) وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي (26)

وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي (27) يَفْقَهُوا قَوْلِي (28) وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي (29) هارُونَ أَخِي (30) اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي (31)

وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي (32) كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً (33) وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً (34) إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً (35) قالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى (36)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 76

را ذكر بگوييم. (34)

بدرستى كه تو به احوال ما آگاهى. (35)

خداى تعالى فرمود: درخواست تو به تو داده شده است اى موسى. (36)

به فعل مقدّر دانست كه معنايش اين باشد: ما بزودى آن را به روش اولى اش، يعنى همان حالتى كه تو بر آن تكيه مى كردى و حاجتهاى را با آن بر طرف مى كردى، بر مى گردانيم.

وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ دستت را به پهلويت يعنى زير بازويت بچسبان.

«جناح» از جناح الطائر گرفته شده است كه به معناى بال پرندگان است. «1»

مِنْ غَيْرِ سُوءٍ «سوء» كنايه از بيمارى برص و پيسى است، هم چنان كه سوئه كنايه از عورت است. روايت شده است: موسى كه داراى رنگى گندمگون بوده، دستش را از گريبانش خارج كرد در حالى كه آن را ديد كه نور سفيدى با شعاعى مانند شعاع خورشيد كه چشم را خيره مى كرد از آن ظاهر بود. «بيضاء و آية» هر دو حال از «يد» هستند و غير سوء، حال از معناى «بيضاء» است، يعنى در حالى كه سفيد و بدون عيب بود. و ممكن است «آيه» منصوب به اضمار «خذ» و «دونك» و امثال آن و «لنراك» نيز متعلق به آن باشد يعنى پس از تبديل عصا به مار، اين نشانه را هم بگير

__________________________________________________

1- و در اين جا مى تواند كنايه از زير بغل باشد. تفسير نمونه، ج 13 صفحه 180.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 78

تا با اين دو نشانه، بعضى نشانه هاى بزرگ را به تو بنمايانيم، و ممكن است تقدير آيه چنين باشد:

لنراك من آياتنا فعلنا ذلك «اين عمل را انجام داديم تا آيات خود را به تو نشان دهيم.» و چون خداوند به موسى امر كرد كه به سوى فرعون برود او متوجّه شد كه به امر بزرگى مأمور شده است از اين رو از

پروردگارش خواست كه سينه اش را بگشايد تا دلتنگ و غمگين نشود و بتواند با صبر جميل به استقبال سختيها برود و كار خليفة اللّهى در روى زمين و آنچه لازمه آن است از تحمّل سختيهاى بزرگ بر او آسان شود. از ابن عباس نقل شده است كه گفت: بر طبق حديث پاره آتش در زبان موسى عليه السّلام لكنتى وجود داشت و در اين كه اين لكنت از زبانش بر طرف شده اختلاف است، بعضى گفته اند برطرف شده و همين صحيح است، زيرا خداوند فرمود: قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى «خواهشت بر آورده شد» و بعضى گفته اند: كمى از آن باقى مانده بود، زيرا گفت: و اخى ... (قصص/ 33) وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً «برادرم هارون زبانش از من گوياتر است».

«وزير» از ماده «وزر» مى آيد، چون وزير پادشاه مسئوليتهاى سنگين او را بر دوش مى كشد، يا از «وزر» مى آيد، زيرا شاه به رأى وزير اعتماد مى كند، يا از «موازره» مى آيد كه به معناى معاونت و كمك است. «وزيرا و هارون» هر دو مفعول براى «اجعل» هستند، يعنى هارون را وزير من قرار ده و تقديم وزير به خاطر اهميّت وزارت است. بعضى گفته اند: مفعول اوّل اجعل «لى» و مفعول دوّم «وزيرا» و هارون عطف بيان است. ابن عامر «اشدد» و «اشركه» قرائت كرده و آن دو را جواب (اجعل) دانسته است. «ازر» به معناى نيرو است و فعل آزروا، يعنى او را نيرو داده و معناى آيه اين است: او را در رسالت شريك من قرار داده تا در عبادت و ياد تو كمك يكديگر باشيم و بر خوبيها بيافزائيم.

إِنَّكَ كُنْتَ بِنا

بَصِيراً همانا تو نسبت به احوال ما بصير و آگاهى و مى دانى كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 79

هارون ياورى نيكو و بازوى محكم من است. «سؤل» بر وزن فعل، يعنى مطلوب (مصدر) به معناى مفعول است، يعنى آنچه خواسته تو است مثل أكل به معناى مأكول و «خبز» يعنى نان به معناى «مخبوز»، يعنى پخته شده.

تو را به سوى مادرت برگردانديم تا چشمش روشن شود و اندوهناك نشود، و زمانى كه شخصى را كشتى، پس ما تو را از هم و غم نجات داديم و تو را آزموديم، پس سالها ميان اهل مدين درنگ كردى و سپس اى موسى طبق آنچه مقرّر شده بود بدين وادى آمدى. (40)

و براى خود تو را برگزيدم. (41)

تو و برادرت آيات مرا ببريد و در رسانيدن پيغام من سستى نكنيد. (42)

برويد به سوى فرعون كه او طغيان كرده است. (43)

پس با او گفتار نرمى را بگوئيد به اميد اين كه بينديشيد يا بترسيد. (44)

(موسى و هارون) گفتند پروردگارا ما مى ترسيم كه به عقوبت ما عجله كند يا ظلم و سركشى كند. (45)

خداوند فرمود نترسيد كه من با شمايم مى شنوم و مى بينم. (46)

پس پيش فرعون برويد و بگوييد ما دو فرستاده پروردگار توايم، پس بنى اسرائيل را با ما بفرست و آنان را شكنجه مكن كه ما براى تو از پروردگارمان علامت و نشانه اى آورده ايم، درود بر كسى كه راه هدايت را پيروى كند. (47)

به تحقيق بما وحى شده كه كيفر و عذاب براى كسى است كه (حقايق را) تكذيب و از آن پشت كند. (48)

عليه السّلام بر مى گردد.

فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ منظور از ساحل لب دريا است گويا خدا به دريا وحى مى كند، چنان كه به مادر موسى وحى فرموده است و اين به طريق مجاز است كه دريا را صاحب شعور فرض كرده و به او چنين امر فرموده تا اطاعت كند، زيرا مشيّت او عزّ اسمه چنين قرار گرفته كه او را به ساحل اندازد. «يأخذه عدوّ لى و عدوّ له» مقصود فرعون است كه دشمن بود چون مى دانست كه پادشاهى اش به دست موسى منقرض مى شود «منّى» اگر متعلق به «القيت» باشد معنايش اين است: من تو را دوست دارم و هر كس را كه خدا دوست بدارد دلها هم او را دوست مى دارند، و اگر متعلّق به محذوف باشد كه صفت محبّت است: (محبّة واقعة) معنايش اين است:

محبّتى از جانب خودم بر تو افكندم، محبّتى كه آن را در دلها جايگزين ساختم و بذر آن را در سينه ها كاشتم و بدين سبب فرعون و هر كس تو را ببيند دوست مى دارد. «و لتصنع»: معطوف بر علّت مضمره از قبيل ليعطف عليك و امثال آن مى باشد يعنى: تا به تو توجّه و نيكى شود، يا معلول حذف شده است أى و لتصنع فعلت ذلك، يعنى تا تو تربيت شوى و غذا به تو داده شود و به تو نيكى شود، من تو را محافظت مى كنم چنان كه هر گاه چيزى مورد توجه انسان باشد آن را در ديدگاه خود قرار مى دهد و چنان كه به سازنده چيزى مى گويى: اين را جلوى روى من بساز تا به آن نگاه كنم تا چنان كه از تو مى خواهم باشد، «و لتصنع»

با جزم سكون «لام» و كسر آن نيز قرائت شده كه فعل امر باشد.

إِذْ تَمْشِي متعلّق به «القيت» يا «تصنع» و يا بدل از «اذ اوحينا» است. روايت شده كه وقتى مادر موسى به خواهرش گفت: در پى موسى (كه در صندوق بود) برو، خواهر موسى وى را تعقيب كرد تا ببيند كه چه مى شود. آمد ديد فرعونيان براى

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 82

موسى شير دهنده اى مى خواهند كه پستانش را قبول كند، زيرا موسى پستان هيچ زنى را قبول نمى كرد. خواهر موسى به آنها گفت: آيا شما را راهنمايى كنم؟ (آنها پذيرفتند) او رفت و مادر موسى را آورد، او هم پستان وى را قبول كرد.

وَ قَتَلْتَ نَفْساً كسى كه موسى او را كشت همان مرد قبطى است كه يكى از دوستان موسى او را به يارى عليه او خواست، موسى مشتى سخت بر چانه او زد و او را كشت. «1»

«فَنَجَّيْناكَ» پس ما تو را از قصاص و شرّ فرعون نجات داديم.

وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً «فتونا» جايز است كه مصدر متعدّى باشد بر وزن فعول مثل «شكور و ثبور» و ممكن است كه جمع «فتن» يا فتنه باشد مثل «بدور» كه جمع «بدره» است، يعنى به انواع آزمايش تو را آزموديم چون موسى در سالى به دنيا آمد كه نوزادان كشته مى شدند، و مادرش او را به دريا افكند، و فرعون تصميم قتل او را گرفت و موسى عليه السّلام قبطى را كشت، و خود ده سال (پيش شعيب) اجير شد. منظور از فتنه رنج و هر چيزى است كه براى يك انسان باعث مشقّت و سختى باشد.

«مدين» شهرى است كه در هشت منزلى مصر

قرار دارد. «عَلى قَدَرٍ» مراد موقعيت و زمانى است كه در آن زمان بر پيامبران وحى مى شود و آن اوّل چهل سالگى است.

بعضى گفته اند معنايش آن است كه در قضا و قدر من چنين قرار بود كه در وقت معينى با تو سخن بگويم، پس تو هم در اين وقت آمدى.

وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي تو را نيكو پروريدم و مخصوص خود ساخته و به كرامت خود اختصاص داده ام.

وَ لا تَنِيا فِي ذِكْرِي «ونى» به معناى سستى و كوتاهى در امور است. مرا فراموش نكنيد (خطاب به موسى و هارون است) مبادا از يادتان بروم هر جا كه باشيد. ممكن

__________________________________________________

1- وكزه: ضربه بجمع يده على ذقنه: يعنى با مشت بر چانه اش زد، استاد گرجى به نقل از صحاح.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 83

است منظور از «ذكر» تبليغ رسالت باشد، يعنى در ابلاغ مأموريت رسالت ضعف نشان ندهيد و كوتاهى نكنيد.

فَقُولا لَهُ، قَوْلًا لَيِّناً با فرعون به نرمى سخن بگوييد، از قبيل هَلْ لَكَ إِلى أَنْ تَزَكَّى وَ أَهْدِيَكَ إِلى رَبِّكَ فَتَخْشى «آيا ميل دارى كه تزكيه سوى و تو را به سوى پروردگارت هدايت كنم تا حالت خشيت پيدا كنى» (نازعات/ 70) بعضى گفته اند مقصود از گفتار نرم وعده اى است كه موسى به فرعون داد كه اگر ايمان بياورد او را آن چنان جوان سازد كه بعد از آن اصلا پير نشود و پادشاهى اش باقى باشد تا آن گاه كه از دنيا برود.

اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ با اميدوارى و طمع برويد، مثل كسى كه در كارى، تمام سعى و كوشش خود را انجام مى دهد. اين كه خداوند موسى و هارون را به سوى فرعون مى فرستد با اين كه

مى داند. او ايمان نمى آورد، فقط به خاطر اتمام حجّت است.

«لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ» تا بينديشد و به خود انصاف دهد و حقّ را بپذيرد «او يخشى» يا بترسد از اين كه مبادا مطلب چنان باشد كه شما وصف مى كنيد.

قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ گفتند: پروردگارا ما مى ترسيم كه فرعون در مجازات كردن و ما شتاب كند. فرط منه فعل: در انجام كارى سبقت گرفت، فرس فرط: اسبى كه بر گروه اسبان سبقت مى گيرد.

أَوْ أَنْ يَطْغى يا اين كه در بدى نسبت به ما از حدّ معمول بگذرد.

إِنَّنِي مَعَكُما خداوند فرمود من با شما هستم شما را حفظ و يارى مى كنم، يعنى حافظ و ياور شما هستم. «اسمع و ارى»: مى شنوم و مى بينم، آنچه ميان شما و فرعون واقع مى شود. بنى اسرائيل زير دست فرعون بودند و قبطيان (پيروان فرعون) آنها را با وادار كردن به كارهاى سخت و بيگارى در هر چيزى شكنجه مى دادند.

قَدْ جِئْناكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ، موسى و هارون گفتند: ما براى تو از جانب پروردگارت نشانه اى آورديم، يعنى معجزه و برهان بر آنچه مى گوييم. و السّلام على: سلام

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 84

ملائكه يا سلامت از عذاب خدا بر هدايت يافتگان و عذاب بر تكذيب كنندگان.

(54) مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى (55) وَ لَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبى (56)

ديدن است، و به گوش شكلى كه مناسب شنيدن است و همچنين بقيّه اعضا. و بعضى گفته اند، به هر موجود زنده اى جفت و همسرى مناسب داد كه در خلقت (باطن) و در صورت (ظاهر) همتاى خود اوست و «خلقه» به صورت فعل ماضى نيز خوانده شده يعنى هر چيزى را كه خدا آفريده آن را از اعطا و انعام خود، بى بهره نگذاشته شد.

فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى فرعون گفت: حال ملّتهاى گذشته از جهت سعادت و شقاوت چگونه است؟ حضرت موسى جواب داد كه علم به احوال آنها در لوح محفوظ نزد پروردگارم نوشته شده است.

لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى او خطا نمى كند و فراموشى ندارد بعضى گفته اند: «لا ينساه» (كافر را رها نمى كند تا كيفرش كند) و مؤمن را وا نمى گذارد تا پاداشش دهد.

و نيز چنين گفته اند: يعنى اى مدّعى ربوبيت (فرعون) پروردگار من نه مثل تو گمراه مى شود و نه مانند تو فراموش مى كند.

الَّذِي جَعَلَ اين عبارت، صفت براى ربّى و يا خبر براى مبتداى محذوف است. و «مهدا» مفعول مطلق، يعنى مهدها مهدا خداوند زمين را مهد آسايش قرار داد، يا يمهدونها مهدا يعنى (مردم) آن را براى خود مركز آسايش قرار مى دهند. پس زمين براى آنها مانند گهواره اى است كه براى كودك آماده مى شود و «مهادا» نيز قرائت

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 86

شده به معناى فراشا و بساط، يعنى پهن و گسترده. «1»

وَ سَلَكَ لَكُمْ در روى زمين براى شما راههايى قرار داده است. «فاخرجنا» التفات از غيبت به متكلّم است، مثل: وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَيْ ءٍ، «او كسى است كه از آسمان

آبى فرستاد، پس ما به آن وسيله بيرون آورديم روئيدنى هر چيزى را.» (انعام/ 99) و اين دلالت بر اختصاص مى كند كه هيچكس جز او اين قدرت را ندارد. «ازواجا»: صنفهاى مختلف. «شتّى»: جمع شتيت، پراكنده، متفرّق. «نبات» مصدر: (روئيدن) بر نابت و نبت (گياه) نيز اطلاق مى شود.

مفرد و جمعش يكى است. معناى عبارت اين است: گياهان از لحاظ سود، مزه، رنگ، بو و شكل مختلف مى باشند، «كلوا و ارعوا»: اين جمله حال از ضمير در «أخرجنا» است، يعنى (گياهان را رويانديم) در حالى كه به مردم گفتيم بخوريد و چهار پايانتان را بچرانيد. مقصود اين است كه خوردن و سود بردن از آنها را مباح كرديم.

أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها آيات نهگانه و معجزاتى را كه دلالت بر صدق موسى عليه السّلام مى كنند به فرعون نمايانديم. «فَكَذَّبَ وَ أَبى »: پس او همه آنها را تكذيب و از ايمان آوردن خود دارى كرد.

عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى (66)

__________________________________________________

1- مهد و مهاد هر دو به معناى مكانى است كه آماده براى نشستن و خوابيدن و استراحت است تفسير نمونه ج 13، صفحه 224 نكته ها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 87

عصاهايشان آن چنان نمودار شد كه گويى بهر طرف مى دوند. (66).

شما روز زينت و روز حشر مردم است كه معطوف بر «الزّينة» است و ممكن است در محلّ رفع باشد، يعنى: إنجاز موعدكم و حشر النّاس ضحى فى يوم الزينة، انجام وعده شما و گرد آمدن مردم هنگام ظهر، در روز زينت است. مقصود از

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 89

«يَوْمُ الزِّينَةِ» روز عيدى است كه در هر سال برگزار مى كردند و بعضى گفته اند روزى بود كه در يك بازار مخصوصى جمع مى شدند در حالى كه خود را آرايش مى كردند و اين روز را معيّن كردند براى اين كه ظاهر شدن دين خدا و بالا رفتن كلمه توحيد و از بين رفتن باطل در برابر جمعيّت باشد و در ميان همه مردم شايع شود.

فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ پس فرعون رويش را برگردانيد و به منظور چاره انديشى به جمع آورى ساحران پرداخت.

لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِباً (موسى گفت) به خدا نسبت دروغ ندهيد، آيات و معجزات را سحر نخوانيد. «فَيُسْحِتَكُمْ»: «سحت» و «اسحات» (مجرّد و مزيد خوانده شده) و به يك معناست يعنى بيچارگى و استيصال.

فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ پس ساحران به مشورت پرداختند و سران قوم را جمع كردند.

وَ أَسَرُّوا النَّجْوى و راز خود را نهان داشتند، رازشان اين بود كه اگر موسى بر ما غلبه كرد از او پيروى مى كنيم، يا اين كه گفتند اگر موسى ساحر باشد ما بر او پيروز خواهيم شد و اگر پيامبر و آسمانى باشد بر ما غلبه خواهد كرد. وقتى كه موسى گفت: واى بر شما، بر خدا و حقّ دروغ نبنديد، گفتند اين گفتار يك ساحر نيست.

قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ فرعون و قومش به ساحران گفتند: موسى و هارون

ساحرند. قرائت تشديد لغت بلحرث «1» بن كعب است كه اسم مثنى را مثل اسمهاى مقصور كه آخرشان الف دارد، از قبيل عصا و سلمى اعراب مى دهند و در حالت جرّ و نصب با «ياء» نمى خوانند. بعضى گفته اند «إنّ» در اين جا به معناى «نعم» است و «ساحران» خبر مبتداى محذوف و تقديرش «لهما ساحران» است: اين دو ساحرند،

__________________________________________________

1- بلحرث مخفف بنى الحرث است (قاموس، ماده حرث) و حرث بن كعب جدّ دوران جاهليت اين قبيله بوده است. تصحيح استاد گرجى، صفحه 426 پاورقى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 90

و ان هذان ساحران (به تخفيف كه قرائت مشهور است) نيز خوانده شده مثل آن زيد لمنطلق، و «لام»، دليل بر اين است كه آن مخفّفه از ثقيله است، نه نافيه. ابو عمرو إنّ هذين لساحران به اعراب ظاهر خوانده است. «هذان» به تشديد نون نيز خوانده شده است.

«المثلى»: مؤنّث امثل و به معناى افضل و اشبه به حقّ است يعنى موسى و هارون مى خواهند توجّه مردم را به خود جلب كنند و مذهب شما را كه افضل مذاهب است از بين ببرند و گفته شده: «طريقه» است اسم است براى مردم مورد توجّه و اشرافى كه پيشواى ديگرانند، و براى يك نفر (از آنان) نيز گفته مى شود: هو طريقة قومه (او پيشواى قوم خود است) و گفته شده كه مراد از طريقه مثلى بنى اسرائيل مى باشند كه جمعيّت و ثروتشان از همه اقوام بيشتر بود، يعنى موسى و هارون مى خواهند بنى اسرائيل را به طرف خود جلب كنند مثل: أَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ «بنى اسرائيل را با ما بفرست» (شعراء/ 17).

فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ كيد خود را ظاهر

كنيد و همه تان بر يك امر اتّفاق كنيد تا اختلافى در ميانتان واقع نشود. اين سخن را فرعون به ساحران گفته يا اين كه خود ساحران به يكديگر گفتند: «فَأَجْمِعُوا» ثلاثى مجرد نيز خوانده شده است. مؤيد اين قرائت قول خداى تعالى است: فَجَمَعَ كَيْدَهُ (آيه 60).

ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا صفت بسته در حال اجتماع بياييد تا ابّهت و هيبت شما بيشتر باشد.

وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى امروز هر كس غلبه كند و پيروز شود رستگار است.

إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ در محلّ رفع و خبر مبتداى محذوف است، الأمر القاؤك او القاؤنا: يا بايد تو سحر خود را به ميان آورى يا ما و جايز است منصوب به فعل مضمر باشد، يعنى اختر احد الأمرين: يكى از اين دو امر را انتخاب كن. اين تخيير از طرف ساحران، نوعى فروتنى و حسن ادب نسبت به موسى بود.

فَإِذا حِبالُهُمْ «اذا» براى مفاجا است پس به نظر موسى چنان آمد كه ريسمانها و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 91

چوبهاى آنها به طرف او مى آيند. «أنّها تسعى» (نايب) فاعل «يخيّل» است و ضمير در اليه به موسى بر مى گردد و بعضى گفته اند: به فرعون بر مى گردد، يعنى فرعون خيال كرد كه آنها به سويش مى آيند. بعضى «تخيّل» با تا خوانده اند كه به «حبال» و «عصىّ» اسناد داده شود و «انّها تسعى» بدل اشتمال از ضمير باشد مثل: أعجبني زيد علمه.

وَ مُوسى (70) قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى (71)

قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الَّذِي فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ إِنَّما تَقْضِي هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا (72) إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللَّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى (73) إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى (74) وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى (75) جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى (76)

معجزات آشكارى كه براى ما آمده و بر آن كه ما را آفريده بر نمى گزينيم، پس آنچه مى خواهى حكم كن، تو تنها در اين دنيا مى توانى حكمى صادر كنى. (72)

ما به پروردگارمان ايمان آورديم تا گناهان ما و آنچه از سحر كه تو ما را بر آن وادار كردى، براى ما بيامرزد و خدا بهتر و جاويدتر است. (73)

بدرستى كه هر كس گناهكار نزد پروردگارش بيايد، همانا دوزخ او راست، كه نه در آن مى ميرد و نه زندگى و آسودگى دارد. (74)

و كسانى كه با ايمان نزد خدايشان آيند و اعمال نيك انجام داده باشند، بر ايشان مقامات بلندى است. (75)

بهشتهاى آماده كه نهرها از زير آنها جارى است در حالى كه در آنها بهشتها جاويدانند و اين است پاداش كسى كه خود را پاك كند. (76)

باشد، يعنى آنچه در دست دارى در حالى بينداز كه سحرهاى آنان را مى بلعد، چنان كه بدون تشديد هم خوانده شده است (تا اين سحرها را ببلعد.) «ما صنعوا» آنچه با مكر و تزوير ساخته بودند.

إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ اين عبارت دو معنى دارد.

1- آنچه ساختند نيرنگ ساحران است.

2- سحر ساحران، كيد آنها را توضيح مى دهد، چنان كه درهم، عدد صد را كه مبهم است روشن مى كند زيرا كيد و نيرنگ ممكن است از راه سحر يا غير آن باشد و از اين قبيل است: علم فقه يا علم تاريخ. كيد ساحر نيز قرائت شده، ساحر كه در اين عبارت مفرد آمده منظور جنس است نه عدد. و دليل بر آن، جمله وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ ...» مى باشد.

وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى ساحر هر جا باشد و هر راهى برود به رستگارى نمى رسد. و در آخر اين آيه اين جمله حذف شده است. «فألقى عصاه فتلقّفت ما صنعوا» موسى عصايش را انداخت، پس آنچه را به نيرنگ ساخته بودند بلعيد.

فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً از عكرمه نقل شده است كه وقتى ساحران به سجده افتادند خداوند در آن حالت منازل آنها را در بهشت به آنها نماياند.

آمَنْتُمْ لَهُ، قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ فرعون به ساحران گفت: آيا بدون اجازه من به موسى ايمان آورديد؟ «إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ»: او رئيس شما يا ساحر ترين شما يا استاد و معلم شما است. «من خلاف»: به اين معناست كه دست راست و پاى چپ قطع شود، زيرا هر كدام از دو عضو، دو شي ء مخالف يكديگرند: اين دست راست و آن پا است و اين

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص:

94

راست است و آن چپ و «من» براى ابتداى غايت است، زيرا قطع، از عضو مخالف عضو ديگر شروع شده است. جارّ و مجرور در محلّ حال است، يعنى آنها را به حالت مختلف قطع مى كنم.

فِي جُذُوعِ النَّخْلِ در اين عبارت بدار آويخته شدن شخص، بر شاخه درخت خرما، به قرار گرفتن هر چيز در جاى خودش تشبيه شده است و اين معناى فى مى باشد.

وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا و آن گاه اى ساحران خواهيد دانست كه كدام يك از ما كيفر كننده تريم. در اين كه مقصود فرعون از عبارت چه كسانى است، دو قول است:

1- مراد خودش و موسى است به دليل جمله «آمَنْتُمْ لَهُ» آيا به موسى ايمان آورديد؟ زيرا معمولا هر گاه ايمان به لام متعدى شود براى غير خدا است. مثل:

يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ، مى گرود به خدا و مى گرود به گروندگان. (توبه/ 61) 2- خودش و خدا را اراده كرده، يعنى اى ساحران خواهيد دانست كه كيفر من شديدتر است يا خدا.

قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ ساحران گفتند: ما هرگز تو را بر معجزاتى كه بر ايمان ثابت شد، و بر آن خدايى كه ما را آفريده است بر نمى گزينيم. بر طبق اين معنى جمله «وَ الَّذِي فَطَرَنا»، عطف بر «ما جاءنا» است ولى بعضى گفته اند، به معناى قسم است، يعنى سوگند به كسى كه ما را آفريد.

فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ پس آنچه از دستت بر مى آيد انجام ده يا هر حكمى كه مى خواهى صادر كن در هر صورت ما از ايمان خود دست بردار نيستيم. «إِنَّما تَقْضِي»: تو تنها در اين دنيا حاكم هستى، «هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا» اين عبارت ظرف و منصوب

است.

وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ روايت شده است كه ساحران به فرعون گفتند:

موسى را در حالى كه به خواب رفته باشد و به ما نشان ده، اين كار را انجام داد، در اين ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 95

حال ديدند كه عصايش از او حفاظت مى كند، اين جا بود كه گفتند اين سحر نيست، زيرا وقتى كه ساحر بخوابد سحرش باطل مى شود، امّا فرعون آنها را مجبور كرد كه سحر خود را به كار برند، اين است معناى چيزى كه بر آن اكراه شدند.

وَ اللَّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى خدا براى ما از تو بهتر و ثواب او از ثواب تو، با دوامتر است.

آيات سه گانه بعد: «إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ، تا مَنْ تَزَكَّى» دنباله حكايت قول ساحرانى است كه ايمان آورده بودند. و بعضى گفته اند: قول خداوند و انذار و تبشير اوست، نه قول ساحران. «مجرما» يعنى در حال كفر، «على» جمع عليا مؤنّث اعلى. «مَنْ تَزَكَّى»:

كسى كه از آلودگيهاى گناه پاك شود، از ابن عباس نقل شده است، يعنى كسى كه بگويد: لا اله الّا اللَّه.

(82) وَ ما أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يا مُوسى (83) قالَ هُمْ أُولاءِ عَلى أَثَرِي وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى (84) قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ (85) فَرَجَعَ مُوسى إِلى قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ يا قَوْمِ أَ لَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي (86)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 96

تحقيق ما قوم تو را پس از تو امتحان كرديم و سامرى آنها را گمراه ساخت. (85)

پس موسى خشمگين و اندوهناك به سوى قوم خود برگشت و گفت: مردم! آيا پروردگارتان شما را وعده نيكى نداد؟ آيا درنگ من به درازا كشيد يا خواستيد كه خشم پروردگار بر شما فرود آيد كه وعده مرا مخالفت كرديد؟ (86)

كه بر سر آنها آمد. «وَ ما هَدى » و فرعون قوم خود را هدايت نكرد. اين سخن را خداوند به عنوان استهزاء به فرعون آورده است، زيرا او گفته بود: وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشادِ «راهنمايى نمى كنم شما را مگر به راه درست» (مؤمن/ 31) «يا بَنِي إِسْرائِيلَ» اين جمله، خطاب به بنى اسرائيل زمان موسى است، پس از آن كه آنها را از دريا و هلاكت به وسيله فرعون نجات داد. و مى توان گفت خطاب به يهوديانى است كه در زمان پيغمبر اسلام بودند كه خداوند در باره نيكيهايى كه نسبت به اجداد آنها كرده اينجا سخن مى گويد.

قَدْ أَنْجَيْناكُمْ جملات اين آيه به قرائت ديگر از قبيل: انجيتكم، واعدتكم و رزقتكم و وعدناكم نيز خوانده شده خداوند با اين عبارات نعمتى كه آنها را نجات داده و دشمنانشان را هلاك ساخته به يادشان آورده و آنچه به موسى وعده داده، از مناجات در كوه طور و نوشته هاى تورات در الواح، به اين دليل به بنى اسرائيل نسبت

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 98

داده است كه براى پيامبرشان و بزرگانشان بوده و منافعش كه همان قوام دينشان هست به آنها بر مى گردد.

وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ از حدود خدا تجاوز نكنيد. «فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي» زيرا كه مستحق عقوبت من مى شويد، حلّ الدّين يحلّ: در مورد وجوب اداى دين گفته مى شود، «فيحلّ» بضمّ حاء به معناى ينزل نيز خوانده شده: زيرا عقوبت من بر شما فرود مى آيد. و من يحلل اين فعل به ضمّ و كسر لام اوّل، خوانده شده است. «فقد هوى» يعنى هلك اصل «هوى» به دو معنا آمده است:

1- اين كه كسى از

كوه سقوط كند. شاعر مى گويد:

هوى من رأس مرقبة ففتّت تحتها كبده

(از سر قلّه سقوط كرد، در پائين قلّه جگرش پاره پاره شد) «1» 2- يا چنان سقوط مى كند كه بعد از آن بلند نمى شود.

«ثُمَّ اهْتَدى »: (آمرزش خداوند براى كسى است كه توبه كند) سپس بر اين عقيده و عمل خود تا وقت مرگ ثابت باشد. از امام باقر عليه السّلام چنين نقل شده يعنى به سوى ولايت ما اهل بيت هدايت شود.

وَ ما أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يا مُوسى موسى با نقبا به سوى طور رفته بود، امّا از شوق كلام پروردگارش، از آنها جلو افتاد، خداوند به او خطاب كرد اى موسى چه چيز تو را به شتاب واداشت؟ موسى در پاسخ گفت: «هُمْ أُولاءِ عَلى أَثَرِي» آنها به دنبال من مى آيند: بزودى به من مى رسند و اين كه از آنها براى آمدن نزد تو سبقت گرفتم به خاطر علاقه زياد به جلب رضايت تو بود.

قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ مقصود از قوم موسى كه خداوند آنها را آزمود، كسانى هستند كه موسى آنها را با هارون گذاشته بود.

__________________________________________________

1- يكى از اعراب در مرثيه پسرش كه از بالاى كوهى افتاد و مرد، اين شعر را سرود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 99

خداوند در اين آيه فتنه را به خود نسبت داده و اضلال را به سامرى، تا دلالت كند بر اين كه فتنه غير از اضلال است، يعنى ما آنها را با خلق گوساله آزموديم، ولى سامرى آنها را وادار به گمراهى كرد و با گفتار خود كه اين (گوساله) خداى شما و خداى موسى است، آنان را در چاه ضلالت افكند، منظور از فتنه، (در

اين جا) اين است كه خداوند با پيدايش امر گوساله پرستى در ميان آنان تكليف را بر آنان سخت گرفت تا مؤمن با اخلاص از منافق مشخّص شود.

وَعْداً حَسَناً وعده نيكو آن است كه خداوند به پيروان موسى نويد داده بود:

تورات را كه در آن هدايت و نور است به آنها عطا كند.

أَ فَطالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ منظور از عهد، جدايى آن حضرت از قومش مى باشد. طال عهدى بك: به سبب دورى تو، زمان بر من طولانى شد. آنها با او پيمان بسته بودند كه بر ايمان به خدا باقى بمانند ولى با عبادت گوساله خلف وعده كردند.

تا موسى به سوى ما برگردد. (91)

موسى گفت: اى هارون وقتى كه ديدى آنها گمراه شدند چه چيز تو را باز داشت؟ (92)

كه مرا متابعت نكردى؟ پس آيا امر مرا نافرمانى كردى؟ (93)

هارون گفت اى فرزند مادرم، ريش و سر مرا مگير زيرا من ترسيدم كه تو بگويى: ميان بنى اسرائيل جدايى افكندى و گفته مرا رعايت نكردى. (94)

پس موسى به سامرى گفت: اين چه كارى بود كه كردى؟ (95)

گفت من چيزى را ديدم كه آنها نديدند پس يك قبضه از ردّ پاى جبرئيل گرفتم و آن را (در ميان مجسّمه گوساله) افكندم و اين چنين نفس من مرا فريفت. (96)

آن چاله پيكر گوساله اى را بيرون آورد.

«فَنَسِيَ» موسى فراموش كرد كه خداى خود را اين جا طلب كند و رفت تا او را در كوه طور طلب كند. با توجّه به اين معنا ضمير به موسى بر مى گردد و جمله، از گفته سامرى است، امّا اگر ضمير به سامرى برگردد معناى جمله چنين مى باشد: سامرى ايمان ظاهرى خود را ترك كرد و خداى موسى را از ياد برد. «أَلَّا يَرْجِعُ» كسى كه فعل را رفع داده «أن» را مخفّفه از ثقيله دانسته و كسى كه فعل را نصب داده أن را ناصبه گرفته است. «مِنْ قَبْلُ» پيش از آن كه موسى به سوى آنان برگردد.

ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ «لا» زايده است و معناى آيه اين است: چه چيز تو را منع كرد از اين كه از من پيروى كنى و با بيزارى جستن سرسختانه از كفر، با كمك مؤمنان با كافران بجنگى؟ معناى ديگر آيه اين است: تو را چه شد كه به من نپيوستى؟

حضرت موسى براى خدا و دينش سخت به خشم مى آمد و طبيعتش اين بود كه در باره دفاع از دين خداوند تندى و خشونت مى كرد، بنا بر اين وقتى ديد كه قومش بعد از آن همه معجزات و آيات گوساله پرست شده اند نتوانست خود را نگهدارد و از خشم و ناراحتى كه براى خدا او را فرا گرفته بود، الواح را بر زمين انداخت و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 102

نسبت به برادرش هارون كه جانشين خود قرار داده بود خشونت كرد (و موهاى سر و ريش او را گرفت)، زيرا او را نازل منزله خود قرار داده

بود و خودش وقتى كه عصبانى مى شد موى سر و ريش خود را مى گرفت. «1»

ِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ

هارون گفت: من از آن ترسيدم كه بگويى ميان بنى اسرائيل جدايى افگندى. مقصود اين است كه اگر به وسيله مؤمنان با كافران مى جنگيديم متفرّق و از هم پاشيده و فانى مى شدند. بنا بر اين خواستم كه تو خودت وضع را مشاهده كنى و نگويى چرا به آنچه سفارش كردم عمل نكردى چون وقتى كه مى خواستى بروى به من گفتى: در ميان قوم جانشين من باش و صلح را برقرار كن. «اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ» (اعراف/ 144).

قالَ فَما خَطْبُكَ يا سامِرِيُّ موسى گفت: اى سامرى اين چه وضع است، چه چيز تو را به اين كار واداشت. «خطب» مصدر است: خطب الامر، يعنى آن كار را طلب كرد، گويى موسى گفته است: چه چيز تو را بر آن داشت كه اين وضع را به وجود آورى؟

قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ يعنى من چيزى را ديدم كه ديگران نديدند، امّا اگر فعل از مصدر بصيرت باشد معنايش اين مى شود: من از چيزى آگاهى يافتم كه آنها آن را ندانستند.

فَقَبَضْتُ قَبْضَةً اين جمله را ابن مسعود و ابىّ ابن كعب و حسن بصرى با صاد بدون نقطه خوانده اند. اگر با نقطه باشد به معناى گرفتن با تمام كف است و اگر بى نقطه باشد به معناى گرفتن با سر انگشتان است. روايت شده است كه چون هنگام رفتن موسى به كوه طور فرا رسيد خداى تعالى جبرئيل را سوار بر «حيزوم»: اسب

__________________________________________________

1- و چون او را به منزله خود قرار داده بود ... لذا با

او بجا آورد آنچه با خود بجاى مى آورد. تفسير اثنى عشرى، ج 8، صفحه 319 به نقل از بحار الانوار، ج 13 صفحه 220 ذيل حديث 14 به نقل از علل الشّرائع. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 103

حيات فرستاد تا او را ببرد، سامرى او را ديد با خود گفت اين مركب حتما پيش خداوند مقامى دارد، لذا از خاك زير قدم او يك قبضه برداشت، اين جا كه موسى از داستان او پرسيد گفت از خاك قدم اسب رسولى كه به سوى تو فرستاده شد برداشتم.

و آن را در درون مجسّمه گوساله افكندم و هم چنان كه به تو گفتم: اى موسى گرفتن آن قبضه خاك و افكندنش در ميان آن مجسّمه، نفسم اين كار را برايم بيار است.

گنهكاران را كبود چشم محشور سازيم. (102)

پنهان و آهسته ميان خودشان مى گويند: (در دنيا) درنگ نكرديد مگر ده روز. (103)

ما به آنچه مى گويند داناتريم، زمانى كه داناترين آنها مى گويد: درنگ نكرديد مگر يك روز. (104)

كاملا مى تراشيم. و قرائت لنحرقنّه (به تشديد «راء» كه مشهور است) ممكن است براى مبالغه در حرق باشد كه به معناى ساييدن با سوهان است و اين قرائت (معنا) دلالت مى كند بر اين كه اين مجسمه همان طلا و نقره بوده و تبديل به حيوان زنده شده بود.

«كُلَّ شَيْ ءٍ» مفعول «وسع» و «علما» منصوب بر تمييز و در معنا فاعل است يعنى علم خدا همه چيز را فرا گرفته است.

كَذلِكَ نَقُصُّ چنان كه داستان موسى و فرعون را براى تو نقل كرديم، گزارشهاى ديگرى از امّتهاى گذشته نيز به تو خواهيم گفت تا بر نشانه هاى نبوّت و معجزات تو افزوده شود.

وَ قَدْ آتَيْناكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْراً منظور از «ذكر» قرآن است، زيرا تمام آنچه از امور دينى مورد احتياج است در آن ذكر شده است. يعنى ما از سوى خود قرآنى بر تو نازل كرديم كه ياد آور اين داستانها و خبرهايى (از گذشته و آينده) است كه سزاوار انديشيدن مى باشد. پس هر كس به آن رو آورد اهل نجات و سعادت و هر كس از آن اعراض كند سزاوار شقاوت و هلاكت است.

مقصود از «وزر» عقوبت است كه چون بر اهل عذاب، سخت و سنگين مى آيد به كوله بارى تشبيه شده است كه بر دوش حاملش سنگينى مى كند و يا چون عقوبت، مجازات و كيفر «وزر» است كه همان گناه مى باشد، بدين سبب از عقوبت تعبير به «وزر» شده است.

جمع آوردن كلمه «خالِدِينَ» به اعتبار معنى «من» است، چنان كه مفرد آوردن فعل «اعرض» به اعتبار لفظ آن مى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 106

«فيه» اهل عذاب در «وزر» يا در تحمل آن، مخلّد مى باشند. «ساء»

اين فعل مثل «بئس» از افعال ذمّ است و تقدير آن چنين است و ساء حملا وزرهم «حملا» تفسير كننده ضمير مستتر و «وزرهم» مخصوص به ذم بوده كه حذف شده زيرا كلمه وزرا كه در آيه قبل مى باشد دليل بر آن است مثل آيه ... وَ ساءَتْ مَصِيراً «جهنّم بد جايگاهى است» (نساء/ 97 و 115) كه در اين آيه جهنّم، مخصوص به ذم بوده و به قرينه كلمه جهنّم قبل حذف شده است.

«لَهُمْ» «لام» براى بيان است مثل هَيْتَ لَكَ «بشتاب به سوى آنچه براى تو است».

(يوسف/ 23). «يُنْفَخُ»: ابو عمرو، ننفخ بانون و معلوم خوانده است. «زرقا»: بعضى گفته اند: اين كلمه به معناى كورى است و بعضى گفته اند تشنگى كه از چشمهاى آنها پيداست مثل كبودى چشم. و گفته اند: زرق العيون به معناى سور الوجوه است: سياه چهرگان.

يَتَخافَتُونَ (گنهكاران در قيامت) بعضى با بعضى ديگر آهسته و رمزى مى گويند:

نمانديده مگر ده شب، آهسته سخن مى گويند زيرا رعب و وحشت آنها را فرا گرفته است و مدت وقوفشان را در دنيا، كم مى شمرند زيرا آخرت برايشان طولانى مى نمايد يا مدت ماندنشان در قبر، به نظرشان زياد مى آيد.

أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً آنان كه رأى خود را درست تر و عقل و درك خود را بيشتر مى دانند به بقيّه مى گويند: يك روز در دنيا بيشتر زندگى نكرديد چنان كه در داستان اصحاب كهف آمده است:

قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ «گفتند تنها يك روز يا اندكى از آن را درنگ كرديم،» (كهف/ 18)

عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً (108) يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلاً (109)

يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً (110) وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً (111) وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً (112) وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا وَ صَرَّفْنا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً (113) فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً (114)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 107

ثواب او واقع گردد. (112)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 108

و اين چنين فرو فرستاديم اين كتاب را در حالى كه قرآن عربى است و در آن آيات وعيد را مكرّر ساختيم به اميد اين كه آنها پرهيزگار شوند يا پند جديدى براى آنها به وجود آورد. (113)

پس خداوند مالك و بر حقّ، بلند مرتبه است و به خواندن قرآن شتاب مكن پيش از آن كه وحى به آن به پايان رسد و بگو پروردگارا دانش مرا افزون فرما. (114).

تماس جهات به سوى او روى مى آورند و هيچ كدام راهشان را گم نمى كنند بلكه راست و بدون انحراف به سوى او مى آيند.

وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ از شدّت ترس و ناراحتى همه صداها آرام مى شود و فرو مى نشيند. ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 109

فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً «همس» صداى آهسته و آرام است. حروف مهموسه هم از همين مادّه است. قول ديگر آن است كه از هميس الإبل مى آيد و آن صداى پاهاى شتر است هنگامى كه راه مى رود، يعنى در آن روز صدايى نمى شنوى مگر صداى آهسته قدمها و رفتن مردم به سوى محشر.

إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا كلمه «من» ممكن است مرفوع و بدل از «الشّفاعة» به تقدير حذف مضاف باشد. يعنى لا تنفع الشّفاعة إلّا شفاعة من اذن له الرّحمن و ممكن است منصوب بنا بر مفعوليت باشد و «لام» در «اذن له» و «رضى له» را تعليل بگيريم، يعنى به خاطر او، «1» مثل «لام» در قول خداى تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ «كسانى كه كافر شدند به خاطر آنها كه ايمان آوردند گفتند اگر (ايمان) خوب مى بود آنها بر ما سبقت نمى گرفتند» (احقاف/ 11) يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ آنچه جلو فرستاده اند از اعمال و احوال و آنچه را پشت سر گذاشته اند. خدا مى داند. «وَ لا يُحِيطُونَ» و مردم نسبت به معلومات خداوند، احاطه علمى ندارند. «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ» و آن گاه كه گناهكاران وحشت روز قيامت را مشاهده كنند آثار خوارى بر چهره هايشان ظاهر مى شود.

بعضى گفته اند: مراد از «وجوه» رؤسا و پادشاهان است كه در آن روز حالتى مانند

اسيران دارند. «وَ قَدْ خابَ» اين فعل و ما بعدش جمله معترضه است.

فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً ظلم آن است كه انسان به گناهى كه مرتكب نشده مؤاخذه شود يا پاداش عملى را كه انجام داده نبيند. و «هضم» آن است كه حقّ كسى

__________________________________________________

1- مؤلف در اين جا و سوره احقاف لام را به لاجله معنا كرده ولى تفسير نمونه در سوره احقاف پاورقى چنين است: در اين كه لام در للّذين آمنوا چه معنا دارد مفسّران بسيار گفتگو كرده اند امّا بهتر اين است كه به معناى فى باشد يعنى در باره آنها كه ايمان آورده بودند تفسير نمونه ج 21 پاورقى صفحه 318.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 110

به طور كامل به او داده نشود يا بعضى از نيكيها و حسناتش باطل شود. اين فعل «فَلا يَخافُ» به صورت نهى نيز خوانده شده، يعنى بايد از ظلم و تضييع حق ايمن باشد و نترسد.

«كَذلِكَ» عطف بر «كَذلِكَ نَقُصُّ» مى باشد، يعنى چنان كه احوال گذشتگان را به تو خبر داديم و همانطور كه آن آيات مشتمل بر وعيد را فرو فرستاديم، تمام قرآن را نيز فرستاديم و آيات تهديد آميز را در آن تكرار و با الفاظ مختلف بيان كرديم تا از معاصى بپرهيزند، يا ايمان آوردن به قرآن، شرفى بر ايشان ايجاد كند و يا اين كه با توجّه به قرآن به يادگيرى كيفرهاى الهى نسبت به امّتهاى گذشته بيفتد.

فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ اين جمله تعظيمى است براى خداوند سبحان و به اين منظور بيان شده كه بندگان خدا از اوامر و نواهى و وعيدها و وعده ها و آنچه امور ملكوتى او بر آن

جارى است، به او توجّه كنند، و پس از ياد آورى قرآن و نازل كردن آن، به مناسبت، فرموده است: و لا تعجل بالقرآن، اى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله موقعى كه جبرئيل وحى را به تو تلقين مى كند، پيش از آن كه او از قرائت آن فارغ شود تو، به تلاوت آن مشتاب و همراه او نيز آن را مخوان. در جاى ديگر فرموده است: لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ

، «اى پيامبر در حال وحى، شتابان زبان به قراءت قرآن مگشاى.» (قيامت/ 17) بعضى گفته اند: معنايش اين است: اى پيامبر صلى اللَّه عليه و اله تا معانى قرآن براى خودت روشن نشده در خواندن آن براى اصحابت شتاب مكن، و از خداى سبحان بخواه كه بر علمت بيفزايد. «وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً و بگو» پروردگارا دانش مرا افزون فرما.

ص: 111

طرف من به سوى شما بيايد هر كس راهنماى مرا پيروى كند، نه گمراه مى شود و نه رنجى مى بيند. (123)

باز ايستاد.

فَلا يُخْرِجَنَّكُما اى آدم و حوّا مبادا شيطان به سبب بيرون راندن شما از بهشت شما را بدبخت كند. «فَتَشْقى » با اين كه آدم و حوّا هر دو از بهشت اخراج شدند و فعل اخراج به هر دو نسبت داده شده است، علّت اين كه فعل «فتشقى» تنها به آدم نسبت داده شده اين است كه منظور از شقاوت در اين جا تعب و رنج در طلب قوت و غذا و زحمت كار است (كه يكى از معانى شقاوت مى باشد» و اين امر هم تنها بر عهده مرد است. از سعيد بن جبير نقل شده است كه از طرف خداوند گاو نر سرخى براى آدم فرود آمد و او به وسيله آن گاو شخم مى كرد در حالى كه عرق از پيشانى اش مى ريخت و اين همان رنج و زحمت مى باشد.

وَ أَنَّكَ لا تَظْمَؤُا فِيها «انّك» با فتح و كسر همزه خوانده شده است و دليل فتح آن اين است كه عطف بر «أَلَّا تَجُوعَ» و تقدير آن چنين است. و انّ لك أنّك لا تظمؤا يعنى و تو در اين مكان تشنه نمى شوى و امّا كسر آن بنا بر استيناف است. با توجه به اين كه خوراك و پوشاك و نوشاك، همه از ضروريترين نيازهاى انسان مى باشد.

خداوند وجود همه آنها را در بهشت به آدم ياد آورى كرده و نيز بيان فرموده است كه استفاده از اين نعمتها بدون وسيله و زحمتى كه اهل دنيا [براى استفاده از نعمتها] بدان نيازمندند، امكان پذير است.

علت اين كه خداوند وجود اين نعمتها را در بهشت با نفى و نقيض آنها كه گرسنگى و برهنگى و تشنگى و

سوزش آفتاب است ذكر كرده اين است كه گوش آدم را با اين رنجها كه وى را از آنها بر حذر داشته آشنا سازد، تا از هر چه سبب پيدايش اين گونه مشقّتها مى شود خود را بر حذر دارد.

فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطانُ شيطان آدم را وسوسه كرد. فعل «وسوس» به الى متعدى ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 114

شده، زيرا وسوسه به آدم ابلاغ شد، مثل اسرّ اليه: راز را به او رسانيد. «شَجَرَةِ الْخُلْدِ» شجره را به خلد كه به معناى خلود و هميشگى است اضافه كرده زيرا به نظر شيطان هر كسى از آن گياه مى خورد در بهشت مخلّد مى شد. «وَ طَفِقا» طفق يفعل كذا مثل «جعل يفعل» و «اخذ يفعل» يعنى به انجام دادن كارى آغاز كرد «طفق» به معناى شروع در كار است و «كاد» به معناى نزديك شدن به كارى است و خبر هر دو، فعل مضارع مى باشد.

يَخْصِفانِ عَلَيْهِما آدم و حوّا در بهشت براى پوشاندن عورتهايشان از برگ درخت انجير استفاده كردند.

وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ آدم با امر پروردگارش مخالفت كرد.

معصيت به معناى مخالفت امر است چه واجب باشد و چه مستحبّ. «فغوى» آدم، با خوردن از درخت ممنوع، از ثوابى كه در مقابل اطاعت فرمان خدا استحقاق داشت، و يا از آنچه با خوردن از آن درخت انتظار داشت نااميد (محروم) شد. براى اين معنا به شعر ذيل استشهاد مى شود.

فمن يلق خيرا يحمد الناس امره و من يغو لا يعدم على الغىّ لائما «1»

ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ پروردگار آدم وى را برگزيده و به خود نزديكش كرد. گفته مى شود:

جبى الىّ كذا فاجتبيته (فلانى به من نزديك شد پس من او را

برگزيدم) «فَتابَ عَلَيْهِ» توبه او را پذيرفت و هدايتش كرد كه به ياد خدا بيفتد بعضى گفته اند: يعنى خداوند

__________________________________________________

1- هر كس به خيرى رسد، مردم او را بستايند و هر كس محروم شود او را ملامت كنند. اين ترجمه از جلد 16، ص 82. ترجمه مجمع البيان، گرفته شده امّا مؤلف كه در سوره مريم آيه 59 كلمه «غىّ» را به معناى هر گونه شرّ، و رشاد را هر گونه خبر دانسته، به اين شعر استناد كرده و استاد گرجى در پاورقى ج 2، ص 401 پس از ذكر نام شاعر و بيت اول آن مى نويسد، و المعنى: من يفعل خيرا يحمد الناس امره و من يعفو و يفعل الشرّ لا يعدم الدائم على فعله: هر كس كار خوب انجام دهد مردم، كارش را بستايند و هر كس نااميد شود و كار بد انجام دهد، سرزنش كنندگان او را ملامت كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 115

آدم را به كلماتى كه به او تلقين كرده هدايت فرمود.

فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ چون آدم و حوا ريشه تمام انسانها بودند خداوند آن دو را به منزله تمام بشر حساب كرده و با لفظ جمع آنها را مورد خطاب قرار داده است، چنان كه (گاهى) فعلى را كه در حقيقت براى مسبّب است به سبب نسبت مى دهند.

مقصود از «هدى» كتاب و شريعت است، از ابن عبّاس نقل شده كه هر كس متابعت قرآن كند خدا ضمانت فرموده است كه در دنيا گمراه نشود و در آخرت به مشقّت نيفتد و سپس اين آيه را خواند: فمن اتّبع هداى فلا يضلّ و لا يشقى.

ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى (124) قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً (125) قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى (126) وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِآياتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى (127) أَ فَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى (128)

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى (129) فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى (130)

طلوع و غروب آفتاب و تمام لحظات شب و روز تسبيح كن و او را بستاى اميد است كه راضى و خشنود شوى. (130).

پرده اى را كه خود در دنيا به چشمهايت نهاده بودى بر نمى داريم.

وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى خداوند پس از آن كه او را به دو كيفر: سختى معيشت در دنيا و نابينايى در آخرت تهديد كرده، آيات تهديد را با اين جمله به پايان رسانده است. مى فرمايد: كه همانا كيفر آخرت سخت تر و جاودانه تر است. گويى خداوند از اين جمله چنين اراده كرده كه نابينايى در محشر هرگز از بين نمى رود و از تنگى معيشت دنيوى كه از بين رفتنى است، سخت تر است و مى توان گفت مقصود اين است: رها كردن ما او را به حالت كورى (در قيامت) از رها كردن او آيات ما را در دنيا، دشوارتر و پايدارتر است «أَ فَلَمْ يَهْدِ» فاعل اين فعل، جمله بعد از آن مى باشد و مراد آن است كه آيا اين مضمون و معنا آنان را هدايت نكرد چنان كه در معناى وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ گفته اند: و تركنا عليه هذا الكلام «ما در ميان آيندگان براى نوح، اين سخن را كه: درود باد بر نوح در جهانيان، باقى گذارديم» (صافّات/ 76 و 77) «1».

جايز است كه مراد از ضمير (غايب) در «أ فلم يهد»، خدا، يا رسول باشد، به دليل اين كه با نون هم خوانده شده است، يعنى «أ فلم نهد» و مراد از متكلّم مع الغير خدا و

__________________________________________________

1- منظور اين كه در هر دو مورد، از جمله بعد از فعل مضمون و معنايش اراده شده و مقصود تشابه اعرابى نيست زيرا در آيه مورد بحث جمله بعد از فعل «أَ فَلَمْ يَهْدِ» فاعل و در محل

رفع است امّا در سوره صافّات، جمله «سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ» مفعول و در محلّ نصب و به فعل تركنا مى باشد. املاء ما منّ به الرّحمن، ج 2، ص 206.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 118

رسول مى باشد.

يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ منظور آن است كه قريش در شهرهاى عاد و ثمود مى گشتند و آثار هلاكت آنها را مشاهده مى كردند «إِنَّ فِي ذلِكَ» بدرستى كه در اين امور براى صاحبان عقول عبرتهاست.

وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ مقصود (از سخنى كه قبلا از ناحيه پروردگار بيان شده) وعده تأخير كيفر كافران به آخرت است. «لَكانَ لِزاماً» (اگر رعايت تأخير عذاب اين قوم نبود) ايشان را هم مثل قوم عاد و ثمود هلاك مى كرديم. كلمه «الزام» يا مصدر فعل لازم (از باب مفاعله است) كه به عنوان صفت به كار رفته و يا فعال به معناى مفعل است، يعنى به فرض مذكور، شدّت لزوم كيفر به حدّى است كه گويا ابزار آن، حساب مى شود، چنان كه گفته اند: لزاز خصم: (سر سختى دشمن).

وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عطف بر «كلمة» است و مى تواند عطف بر ضمير «كان» باشد و در اين صورت معناى آيه چنين خواهد بود: اگر سخن گذشته پروردگارت نبود، كيفرى دنيوى و اجل معيّن براى آنها لازم بود هم چنان كه براى عاد و ثمود لازم شد.

«بِحَمْدِ رَبِّكَ» اين جمله در محلّ نصب و حال است، يعنى در حالى كه تو پروردگارت را بستايى كه تو را بر تسبيح موفّق داشته و بر آن كمك كرده است. مراد از «تسبيح» نماز است يا همان معناى ظاهرش (كه بزودى توضيح آن مى آيد).

قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ نماز صبح و قبل غروبها،

نماز ظهر و عصر مى باشد، زيرا اين دو نماز در نصف آخر روز بين زوال خورشيد و غروب آن واقع مى شوند.

وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ منظور ساعات شب است. ابن عبّاس مى گويد: مقصود تمام نمازهايى است كه شب خوانده مى شود. بعضى گفته اند: قبل از غروب خورشيد، نماز عصر و اطراف النّهار نماز ظهر است، زيرا وقت آن زوال است يعنى طرف

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 119

نصف اوّل و طرف نصف دوم از روز. و نيز تسبيح در «آناءِ اللَّيْلِ» به نماز عتمه «1» و در «أَطْرافَ النَّهارِ» به نماز صبح و مغرب تفسير شده است. و تكرار تسبيح به دليل خصوصيت و اهميت آن در اوقات شب مى باشد، مثل حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى «نمازها را مواظبت كنيد بويژه نماز وسطى را» (بقره/ 239).

مقصود كسى كه تسبيح را به معناى ظاهرى حمل كرده است، مداومت بر ذكر و ستايش خداوند در تمام اوقات مى باشد.

لَعَلَّكَ تَرْضى با فتح و ضمّ تا، يعنى به اميد اين كه با اعطاى مقام شفاعت و درجات عالى از طرف خداوند خشنود شوى. اين معنا در صورتى است كه با فتح خوانده شود مثل وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى «بزودى پروردگارت آن قدر به تو بدهد تا خشنود شوى» (الضحى/ 5) و با ضمّ تاء يعنى به اميد اين كه خداوند از تو خشنود شود.

رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ الْأُولى (133) وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى (134) قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدى (135)

__________________________________________________

1- العتمه: وقت نماز عشا. نقل از صحاح. خليل مى گويد: عتمه ثلث اول از شب بعد از پنهان شدن شفق مى باشد. تصحيح استاد گرجى، ج 2، ص 443، پاورقى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 120

ج 4، ص: 121

أَزْواجاً مِنْهُمْ گروه هايى از كافران را (بهره مند ساختيم) اين كلمه ممكن است حال از ضمير در «ربه» باشد و «منهم» مفعول «متّعنا» و تقدير آيه اين باشد (و لا تمدّن عينيك) الى الذى متعنا به و هو اصناف بعضهم و ناسا منهم چشمانت را مدوز به آنچه بعضى از مردم را كه كفار هستند و بعضى از غير كفّار را به آن وسيله بهره مند ساختيم.

در نصب كلمه «زَهْرَةَ الْحَياةِ» چند وجه ذكر شده است:

الف: بنا بر ذمّ و از باب اختصاص است.

ب: فعل «مَتَّعْنا» به معناى اعطينا و خولنا (بخشيديم) مى باشد و اين كلمه مفعول دوم آن است.

ج: بدل از محلّ جار و مجرور «به» است.

د: بدل از «ازواجا» به تقدير «ذوى زهرة» زهره به معناى زينت و سرور است و با فتح «ه» نيز خوانده شده است «زهرة» مثل «جهرة و جهرة» است و ممكن است جمع زاهر و وصف براى اهل دنيا باشد به اين معنا كه دنيا داران، با درخشندگى چهره ها و زيورهاى رنگارنگ در اثر نعمتهايى كه به آنها داده شده مايه آرايش ظاهر و زرق و برق دنيا شده اند.

«لِنَفْتِنَهُمْ» ما به اين وسيله آنها را (در دنيا) بيازماييم، يا در آخرت به سبب لذتهاى (نامشروع دنيوى) كيفرشان كنيم.

وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ روزى پروردگارت كه در آخرت برايت ذخيره شده، از آن بهتر و پايدارتر است، يا نعمت نبوّت را كه به تو داده ايم از نعمتهاى (دنيوى) كه به آنها داده ايم، بهتر است.

وَ أْمُرْ أَهْلَكَ خانواده ات را به اقامه نماز امر كن و (جملگى) در تنگدستى از نماز كمك بگيريد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 122

وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها و

در انجام دادن نماز و امر به اقامه آن شكيبايى پيشه كن.

لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً ما از تو نمى خواهيم كه خود و خانواده ات را روزى دهى، بنا بر اين، غم روزى، مخور زيرا روزى تو از نزد ما مى رسند. از ابو سعيد خدرى نقل شده است كه وقتى اين آيه نازل شد، پيامبر اكرم مدّت نه ماه هنگام هر نماز پشت در خانه فاطمه و على مى آمد و صدا مى زد:

الصلاة رحمكم اللَّه

وقت نماز است خدا شما را رحمت كند: إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً «جز اين نيست كه خداوند اراده كرده است كه از شما خاندان، پليدى را بر طرف كند و شما را كاملا پاك سازد». (احزاب/ 33). از بكر بن عبد اللَّه مزنى نقل شده است كه هر گاه براى خانواده اش فقر و تنگدستى روى مى داد، مى گفت برخيزيد و نماز بخوانيد زيرا اين، امر خدا و رسول اوست، و بعد از اين آيه را مى خواند.

وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى و فرجام نيك براى اهل تقوى است.

وَ قالُوا لَوْ لا يَأْتِينا بِآيَةٍ، و گفتند چرا اين پيامبر براى ما معجزه نمى آورد. كفّار بنا به عادت خود كه (با بهانه جوييهايى) موجب آزار پيامبر صلى اللَّه عليه و آله مى شدند، با اين بيان خواستار معجزه و نشانه اى بر نبوّت وى شدند.

أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ، آيا نشانه آشكارى كه در معجزه بودن ريشه تمام آيات و بزرگترين آنهاست براى شما نيامد؟ مراد از اين معجزه آشكار قرآن است زيرا به وسيله آن بر صحّت و درستى ساير كتابهاى آسمانى استدلال مى شود و همه آنها در صحت محتوياتشان مانند تمام مطالبى كه نيازمند

به استدلال مى باشند، به گواهى قرآن نياز دارند زيرا قرآن معجزه است امّا آن كتابهاى كه ديگر معجزه نيستند. «مِنْ قَبْلِهِ» ضمير «هاء» به «بيّنه» بر مى گردد كه به معناى دليل و برهان است.

«كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ» هر كدام از ما و شما منتظر عاقبت كار، هستيم پس ما منتظريم كه وعده خدا به نفع ما در باره شما فرا رسد و شما انتظار مى كشيد كه ما گرفتار حوادث شويم. الصّراط السوى: آيين راستين.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 123

وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ اين آيه تا آخرش، دليل بر قاعده وجوب لطف است كه خداوند به دليل لطفش براى هدايت مردم پيامبر فرستاده است و اگر نمى فرستاد مردم بر او حجّت و دليل داشتند و حال آن كه خداوند پاك و منزّه و بلند مرتبه است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 125

جزء هفدهم از سوره انبياء آيه 1 تا سوره حج آيه 78

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 127

شده است:

انّ الدّنيا ولّت حذّاء و لم يبق منها الّا صبابة كصبابة الإناء

«دنيا پشت كرد و بسرعت از دست رفت و چيزى از آن باقى نماند مگر باقى مانده اندكى. مثل باقيمانده اى از آب در ته ظرف».

وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ اين كه خداوند مردم را به غفلت توأم با اعراض توصيف فرموده به اين معناست كه آنان از محاسبه اعمالشان غافل و بى خبرند و هيچ در عاقبت خود نمى انديشند، و هر گاه به سبب آياتى كه بر آنها خوانده مى شود از خواب غفلت بيدار شوند از تفكّر و تدبّر و ايمان آوردن به آن اعراض مى كنند.

ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ با اين جمله خداوند متعال اعراض مردم غافل از چيزهايى را كه موجب آگاهى آنان مى شود بيان كرده و فرموده است: خداوند پيوسته به آنها پند و اندرز مى دهد: پس از هر آيه آيه اى و پس از هر سوره سوره اى براى آگاهى آنها مى فرستند، ولى آنها هر چه از اين آيات مى شنوند، بيشتر به لهو و لعب مى پردازند. وَ هُمْ يَلْعَبُونَ ... لاهِيَةً قُلُوبُهُمْ ... هر دو حال مترادف يا متداخلند.

الَّذِينَ ظَلَمُوا در موقعيت اعرابى اين جمله چند قول ذكر شده است:

1- بدل از «واو» در فعل «اسرّوا» است تا به اين امر توجه شود كه اين مردم، به دليل آنچه (از انكار حقايق) در دل نهادن دارند و با خودشان مخفيانه ردّ و بدل مى كنند، ستمكار مى باشند.

2- طبق لغت كسانى كه گفته اند: اكلونى البراغيث (فاعل براى فعل «اسروا» است.

و «واو» حرف و علامت جمع است نه اسم و فاعل).

3- مبتداست و خبر آن: «أَسَرُّوا النَّجْوَى» مى باشد كه مقدّم شده و به معناى: هؤلاء

اسرّوا النجوى و بالغوا فى اخفائها مى باشد، يعنى اين مردم در پنهان داشتن راز خود مبالغه كردند. و اسم ظاهر به جاى ضمير (اسم اشاره) آمده تا تأكيد باشد بر اين كه ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 130

عمل آنها، ظلم است.

هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ تمام اين جمله ها در محل نصب و بدل از «نجوا» مى باشد يعنى و اسرّوا هذا الحديث: اين حرفها را در دل داشتند و مخفيانه با هم مى گفتند. و جايز است كه متعلق به فعل مقدّر «قالوا» باشد، يعنى چون آنها معتقد بودند كه رسول از طرف خدا بايد فرشته باشد و هر كس از آدميان كه ادّعاى رسالت كند و معجزه بياورد، ساحر است و آنچه آورده سحر مى باشد، از اين جهت گفتند: آيا به سراغ اين سحرها مى رويد در حالى كه سحر بودن آن را با چشم خود مشاهده مى كنيد؟

قالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ پيامبر فرمود: پروردگارم گفته هاى آنها را مى داند و اين كه نفرمود: يعلم السّر، به اين دليل است كه قول، كلمه اى است عام و سر و جهر را فرا مى گيرد. پس، در آگاهى از آن، آگاهى از آشكار و نهان نهفته است.

وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ اين جمله بيان كننده معنايى است كه براى جمله قبل گفته شد، يعنى خدايى كه عالم به ذات خويش است و هيچ امر پنهانى بر او پوشيده نيست.

بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ در اين آيه مخالفان، از گفته خود كه اين قرآن (و معجزات) كه پيامبر آورده سحر است، دست برداشته و گفتند: اينها آميخته اى از خواب و خيالها است و بعد گفتند: اينها سخنان دروغ و

افتراست و سپس آن را ذوقيّات شاعرانه خواندند و اين حرفهاى مخالف يكديگر بدين سبب بود كه اصولا باطل متغيّر و اهل باطل متحيّر است و بر يك حرف ثابت نمى ماند.

كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ يعنى هم چنان كه پيامبران پيشين آيات و معجزات آوردند.

صحّت تشبيه در اين جمله به اين دليل است كه ارسال رسل و آوردن معجزات را در بر مى گيرد. از اين رو فرقى نيست بين ان كه بگوييم محمّد صلى اللَّه عليه و آله به پيامبرى فرستاده شده يا محمّد صلى اللَّه عليه و آله معجزه آورده است (هر دو به يك معناست).

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 131

(ما جعلناهم ذوى ضرب من الاجساد «ما پيامبران را داراى نوعى از بدنها (كه غذا نخورند) قرار نداديم». و اين آيات ردّ قول كفّار است كه مى گفتند: ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ «اين چه پيامبرى است كه غذا مى خورد» (فرقان/ 24) وَ ما كانُوا خالِدِينَ و براى اين كه آنها را مورد وحى قرار دهيم از حالت بشريت خارجشان نساختيم (كه فرشته و داراى عمر جاودانى باشند).

ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ پس به وعده هايى كه به آنها داده بوديم عمل كرديم، تقدير آيه «فى الوعد» است. مثل وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ كه تقدير آن «من قومه» بوده است.

«موسى هفتاد مرد از قوم خود برگزيد» (اعراف/ 155) و مثل قول عربها صدقنى سن بكره «1» (تقدير آن «فى سنّ بكره» مى باشد) و مثل صدقوهم القتال «2» (كه در تقدير «فى القتال» مى باشد).

فَأَنْجَيْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ پس ما پيامبران و كسانى از مؤمنان پيرو آنها را كه مى خواستيم، از دشمنانشان نجات داديم.

__________________________________________________

1- اين ضرب المثل براى شخص راستگو، آورده مى شود و اشاره به داستانى است كه شخصى بچه شتر جوانى را مى خواست به عنوان شتر نر بفروشد به مشترى گفت اين جمل است مشترى قبول نكرد و گفت نه اين بكر است، در همين حال، شتر فرار كرد فروشنده صدا زد: هدع، هدع! و اين سخنى است كه بچّه شتر را به آن وسيله از فرار كردن متوقّف مى سازند. مشترى وقتى اين حرف را شنيد گفت: صدقنى سن بكره. بنا بر اين حرف من در باره سن بچه شتر درست است. لسان العرب ماده صدق.

2- در جنگ بر دشمنان سخت گرفتند. اى تصلبوا و اشتدّوا فيه. تصحيح استاد گرجى،

پاورقى، ص 4.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 133

وَ أَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ مراد از مسرفان مشركان هستند كه به واسط تكذيب انبياء به خودشان ستم كردند. «فِيهِ ذِكْرُكُمْ»: در معناى اين جمله سه احتمال وجود دارد:

1- بزرگوارى، شرافت و آوازه شما به سبب قرآن است، مثل وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ «قرآن براى تو شرافت و بلندى نام است» (زخرف/ 44).

2- در قرآن براى شما پند و اندرز وجود دارد.

3- در قرآن آن خوهاى پسنديده اى وجود دارد كه شما به آن وسيله در جستجوى ستايش و نام نيك براى خود بوديد از قبيل بخشندگى و اداى امانت و وفاى به عهد و نيكى به همسايه و راستگويى و امثال اينها از كارهاى نيك.

مى كنيد. (18)

و از او هستند كسانى كه در آسمانها و زمين اند و آنان كه در درگاه او هستند، از عبادت او خوددارى نمى كنند و خسته و ملول نمى شوند. (19)

شب و روز او را تسبيح گويند و سستى نمى كنند. (20).

آيه مورد اراده خداوند است اين شهر بوده است.

فَلَمَّا أَحَسُّوا پس وقتى كه بسختى عذاب ما پى بردند و كيفر ما را مشاهده كردند، از سرزمين خودشان گريختند. «ركض» اين است كه چهارپا، با قدمهايش بر زمين بكوبد (دويدن) يعنى هنگامى كه مقدّمه عذاب را ديدند از شهر خود فرار كردند و گريختند.

«لا تَرْكُضُوا»: قبل از اين فعل، قول مقدّر است، يعنى به آنها گفته شد: فرار نكنيد.

گوينده اين سخن ممكن است بعضى فرشتگان يا مؤمنين كه در آنجا بوده اند، باشند.

وَ ارْجِعُوا إِلى ما أُتْرِفْتُمْ فِيهِ به زندگانى راحت و حالت پر از نعمتى كه داشتيد برگرديد، منظور از «اتراف» زيادى نعمت و راحت و آسايش است.

لَعَلَّكُمْ تُسْئَلُونَ خداوند با اين جمله كفّار را مورد تمسخر قرار داده و در معناى آن چند وجه است:

1- به سوى نعمتها و خانه هاى خودتان برگرديد كه شايد فردا از آنچه برايتان

__________________________________________________

1- پيامبر اكرم در دو جامه ساخته سحول يا حضور كفن شد.

2- آنها را كشت و كسانى كه فرار كردند دوباره فرشتگان آنها را برگرداندند تا بزرگ و كوچكشان كشته شدند و از آنها اسم و رسمى باقى نماند. خلاصه از ترجمه مجمع البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 136

اتّفاق افتاده و بر اموال و مسكنهايتان جارى شده مورد سؤال واقع شويد، و با علم و شهود به مسائل پاسخ دهيد.

2- برگرديد و بنشنيد در مجلسها و مقامهاى خودتان همان طورى كه بوديد، تا زيردستان و آنان كه مالك امورشان بوديد از شما سؤال كنند و بگويند: چرا امر مى كرديد و چه نقشه ها مى كشيديد مثل عادت و خوى اربابها.

3- مردم در امور سختى كه بر ايشان واقع مى شود از

شما كمك بگيرند و از افكار شما در امور مهمّى كه اتّفاق مى افتد مدد بخواهند.

فَما زالَتْ تِلْكَ دَعْواهُمْ «تلك» اشاره به جمله «يا ويلنا» ... است يعنى پيوسته فرياد مى زدند: واى بر ما، ما از ستمكاران بوديم. دعوا به معناى دعوت (فرا خواندن و طلبيدن) است و به اين مناسبت چنين ناميده شده كه گويى ندا كننده «ويل» را كه به معناى شرّ و هلاكت است مى طلبد و مى گويد: اى هلاكت بيا كه اكنون زمان فرا رسيدن تو است.

حَتَّى جَعَلْناهُمْ حَصِيداً خامِدِينَ «حصيد» زراعت درو شده است يعنى تا اين كه آنها را مانند زراعت درو شده (قطعه قطعه خاموش و بى جان) ساختيم.

دليل اين كه خداوند بيچارگى كفّارى را كه به عذاب الهى هلاك شده اند به زراعت درو شده تشبيه كرده تناسبى است كه ميان درو شده و مرده بى حسّ و حركت، وجود دارد، يعنى آنها را جامع هر دو صفت ساختيم مثل جعلته حلوا حامضا، يعنى اين (محلول) را داراى هر دو مزه (شيرينى و ترشى) قرار دادم.

وَ ما خَلَقْنَا اين سقف بلند آسمان و اين گهواره زمين و مخلوقات ميان اين دو را از روى هوا و هوس و بازيچه نيافريديم بلكه به منظور فوايد دينى و مصالح الهى اين چنين استوارشان ساختيم.

لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا اگر مى خواستيم وسيله سرگرمى براى خود انتخاب كنيم چيزى مناسب خود اختيار مى كرديم. «لهو» به معناى فرزند و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 137

بعضى گفته اند به معناى زن و همسر است.

در معناى كلمه «من لدنا» دو وجه ذكر شده است:

1- در انتخاب «لهو» از قدرت و توان خود كه نسبت به همه

چيز داريم استفاده مى كرديم.

2- از فرشتگان براى خود (فرزندان) مى گرفتيم نه از انسانها و اين ردّ سخن (نصارا و يهود) است كه عيسى و عزيز را فرزند خدا دانسته اند.

«بل» اين كلمه اضراب و به معناى بيزارى جستن خداوند از اتّخاذ لهو است گويا فرموده است: ما پاك و منزّهيم از اين كه جهان را بازيچه بگيريم، بلكه حكمت ما اقتضا مى كند كه حقيقت را بر كار بيهوده برترى دهيم و باطل را مغلوب حقّ سازيم.

از اين رو خداوند به منظور نشان دادن بطلان «لهو» و نابودى آن، «قذف» را براى (حق) و «دمغ» را براى باطل استعاره آورده است، چنان كه گويى حق، جسم سختى همانند سنگ است كه پروردگار آن را بر سر باطل كه مانند جسم تو خالى است كوبيده و آن را از بين برده است.

وَ لَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ واى بر شما از آنچه ذات اقدس او را بدان توصيف مى كنيد كه سزاوار او نيست.

وَ مَنْ عِنْدَهُ منظور فرشتگانند كه آنها را به خاطر شرف و بزرگواريشان بر بقيّه آفريدگان به منزله مقرّبين درگاه پادشاهان قرار داده است «وَ لا يَسْتَحْسِرُونَ» خسته و ملول نمى شوند. «يُسَبِّحُونَ» بطور دائم: شبانه روز خداى تعالى را تسبيح مى كنند و از آنچه سزاوار است و لايق به صفات او نيست، منزّه مى دانند و در اين كار ضعيف و ناتوان نمى شوند.

قَبْلِي بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ (24) وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ (25)

وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ (26) لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ (27) يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ (28) وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ (29) أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ أَ فَلا يُؤْمِنُونَ (30)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 138

او پيشى نمى گيرند و به امر او عمل مى كنند. (27)

خداى تعالى مى داند، آنچه در برابر آنها است و هر چه پشت سر آنها است. و شفاعت كنندگان هم شفاعت نكنند مگر كسى را كه خدا مى خواهد و رضا دهد و آنها را ترس (عذاب) او، ترسانند. (28)

هر كس از آنها بگويد: من خداى به حقّ غير از ذات حق تعالى هستيم پس او را دوزخ جزا دهيم. اين چنين ستمكاران را جزا دهيم. (29)

آيا آنان كه كافر شدند نمى بينند كه آسمانها و زمين به هم بسته بودند و ما آنها را از هم جدا ساختيم و هر شى ء زنده اى را از آب آفريديم پس آيا ايمان نمى آورند. (30).

تراشيده مى شدند، و يا از برخى جواهرات زمين تهيّه مى شدند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 140

هُمْ يُنْشِرُونَ مرده ها را زنده مى كنند يا خلق و پراكنده مى كنند. «1» انشر اللَّه الموتى و نشرها، دو باب و به يك معناست، يعنى خداوند مردگان را زنده كرد.

در آيه بعد خداى سبحان براى اثبات يكتايى خود به استدلال پرداخته است و فرموده:

لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا اگر در آسمان و زمين خدايانى غير از خداى واحد مى بود زمين و آسمان به تباهى كشيده مى شد.

«الا» صفت آلهة است مثل «غير» در صورتى كه آلهة غير اللَّه گفته شود و بدل نيست زيرا بدل تنها، در كلام منفى مى آيد، مثل لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ «2» «هيچ كس از شما متوجه نشود بجز همسرت» (هود/ 83) و اين بدان جهت است كه اگر مستثنا منه اعم باشد مى توان آن را نفى كرد ولى ايجاب آن، صحيح نيست يعنى كلمه «احد» وقتى عام و صلاحيّت براى مستثنا منه شدن دارد كه جمله منفى باشد امّا اگر جمله مثبت باشد عموميت ندارد و چيزى از آن مستثنا نمى شود. اكنون معناى آيه اين است: اگر تدبير امور آسمان و زمين به دست خدايانى غير از خداى واحد كه ايجاد كننده آنهاست، مى بود جهان را فساد و تباهى فرا مى گرفت و كار آسمان و زمين نظم نمى يافت. اين همان دليل تمانعى است كه مبناى متكلمان در مسأله توحيد است.

لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ كارهاى خداوند مورد اشكال و ايراد نيست، زيرا (به دليل عقل ثابت شده كه) تمام كارهايش بر طبق حكمت و صواب است و هيچ گونه فعل

__________________________________________________

1- در باره اين آيه تفسير

نمونه چنين مى نويسد: ينشرون از مادّه نشر به معناى گستردن چيز پيچيده است، و كنايه از آفرينش و انتشار مخلوقات در پهنه زمين و آسمان نيز آمده، جمعى از مفسّران اصرار دارند كه اين جمله را اشاره به معاد ... بدانند در حالى كه با توجّه به آيات بعد روشن مى شود كه سخن از توحيد خداوند و معبود حقيقى است نه معاد و زندگى پس از مرگ تفسير نمونه، ج 13، پاورقى ص 380.

2- به قرائت رفع «امرأتك» املاء ما منّ به الرّحمن، سوره هود،/ 81، ص 44.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 141

قبيح از او سر نمى زند.

«وَ هُمْ يُسْئَلُونَ» امّا از ديگران سؤال مى شود، چرا كه آنها مملوك و بنده اويند و كار نيك و زشت از آنها سر مى زند، پس آنها سزاوارند، كه كارهايشان مورد بازخواست واقع شود و به آنها گفته شود چرا اين كار را انجام داديد يا انجام نداديد.

أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً دليل تكرار اين جمله، بزرگ شمردن گناه و كفر مشركان مى باشد.

قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ اى پيامبر به آنها بگو: دليلتان را بياوريد، خواه از راه عقل ثابت شود يا از طريق وحى رسيده باشد، زيرا در هيچ كتابى از كتابهاى آسمانى قبل نمى بينيد مگر اين كه در آنها دعوت به توحيد و نهى از شرك شده است.

هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ اين قرآن، پندى است براى امت من و براى كسانى كه پيش از من بوده اند از امّتهاى پيامبران قبل كه بعضى به واسطه ايمان آوردن نجات يافته و برخى به خاطر كفرشان هلاك شده اند. امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: منظور از «من معى» كسانى است كه در زمان پيامبر

صلى اللَّه عليه و آله بودند و كسانى كه بعد از خواهند آمد، و مقصود از: ذكر من قبلى، انسانهاى پيش از آن حضرت مى باشند.

بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ در اين قسمت از آيه خداوند مشركان را به جهل و نادانى نكوهش كرده و فرموده است: بلكه بيشتر آنان حق را نمى شناسند و به اين دليل از تأمل و انديشيدن در آن رو گرداندند.

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ اين فعل يوحى نيز قرائت شده و اين آيه تقرير كننده آيات توحيدى قبل از خودش مى باشد.

وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً آنهايى كه گفتند خداوند رحمان داراى فرزندانى است، قبيله خزاعه مى باشند كه گفتند فرشتگان دختران خدايند، امّا خداوند ذات خود را از آن پاك دانسته و فرموده است: بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ» آنها بندگان (خدا) هستند، و صفت بندگى با فرزندى منافات دارد و سپس با لفظ «مكرمون» آنها را

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 142

گرامى داشته و مقرّب درگاه خودش قرار داده است.

لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ (فرشتگان) جز به امر خدا سخنى نمى گويند، به فرمان او عمل كرده و از گفتارش پيروى مى كنند و چيزى نمى گويند مگر اين كه خدا بگويد. و گفتار آنها بر گفتار خدا پيشى نمى گيرد. همان گونه كه گفتار آنها تابع گفتار اوست، كردارشان نيز بر طبق فرمان اوست، يعنى كارهاى كه او فرمان نداده انجام نمى دهند و تمام آنچه انجام مى دهند و انجام نمى دهند از امور گذشته و آينده، همه در ديدگاه خداوند است و علم او به آنچه انجام داده اند و انجام مى دهند احاطه دارد.

وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى اينها جرأت شفاعت از هيچ كس را ندارند

جز از آنانى كه دينشان مورد پسند خدا باشد يا اين كه خداوند شفاعت در مورد آنها را بپسندد و شايسته شفاعتشان بداند، و آنها فقط مؤمنانند.

وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ و با تمام اين مزايا اين فرشتگان پيوسته بيمناك و هراسانند كه مبادا در عبادتشان كوتاهى كرده باشند.

وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ در اين آيه خداوند، به منظور زشت شمردن شرك، كسانى از فرشتگان را كه بر فرض و از روى مثال، شرك به خدا آورند تهديد به عذاب و كيفر جهنّم فرموده است. چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ «اگر فرضا اين پيامبران (با آن همه مقام و موقعيّتى كه داشتند) مشرك مى شدند تمام اعمالشان بر باد مى رفت» (انعام/ 88).

«أَ وَ لَمْ يَرَ» اين كلمه بدون «واو» به صورت «الم» نيز خوانده شده است.

كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما در معناى اين آيه سه احتمال گفته شده است:

1- اين كه آسمان و زمين (قبل از آن كه به صورت فعلى در آيند) چنان به هم متّصل بودند كه ميانشان فضاى بازى وجود نداشت.

2- اين بود كه آسمانها به هم پيوسته بود، همچنين در ميان زمين خلل و فرج وجود نداشت، پس خداوند همه آنها را درهم شكافت، و ميانشان فاصله ايجاد كرد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 143

3- گفته شده است، يعنى آسمان و زمين را به وسيله باران و گياه گشوديم بعد از آن كه ميان پر و به هم پيوسته بودند و اين قول از ائمه عليهم السّلام روايت شده است.

«كانتا» دليل اين كه فعل را مثنّاى مؤنّث آورده، نه جمع مؤنّث، اين است كه مقصود

انبوه آسمانها و انبوه زمين است، چنان كه در عبارت لقاحان سوداوان، صفت را به اين دليل مؤنّث آورده اند كه مراد از «لقاحان» جماعتان مى باشد، يعنى در آيه ضمير را به اعتبار معنا، مثنّاى مؤنّث آورده چنان كه در مثال «سوداوان» را كه اسم ظاهر و صفت است، به اعتبار معنا يعنى جماعتان، مثنّاى مؤنّث آورده اند نه مثنّاى مذكر.

«وَ جَعَلْنا» اين فعل گاهى به يك مفعول و گاهى به دو مفعول متعدّى مى شود، در اين آيه اگر آن را متعدى به يك مفعول بدانيم در معناى آيه يكى از دو احتمال زير خواهد بود:

1- هر موجودى زنده اى را از آب آفريده ايم. مثل قول خداوند: وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ «خداوند هر جنبنده اى را از آب آفريد» (نور/ 45).

2- گويى هر موجود زنده اى را از آب آفريده ايم، زيرا نياز مبرم به آب دارد و بر نبودن آن صبر ندارد، مثل خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ، «انسان از شتاب آفريده شده است» (انبياء/ 36).

و اگر دوم: (متعدى به دو مفعول) اراده شود معنايش اين است: هر مرد زنده اى را نيازمند به آب ساختيم. مثل قول پيامبر صلى اللَّه عليه و آله:

ما انا من دد و لا الدد منّى.

«1»

تُرْجَعُونَ (35)

__________________________________________________

1- من از لهو و لعب نيستم و آن نيز از من نيست. (يعنى نيازى به بازى ندارم). [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 144

مقدّم شده، حال برايش واقع شده.

سَقْفاً مَحْفُوظاً آسمان را سقفى محفوظ قرار داديم، در معناى «محفوظ» دو احتمال گفته شده است.

الف: محفوظ از اين كه بر زمين افتد و متزلزل شود.

ب: به وسيله تيرهاى شهاب از بالا رفتن شياطين محفوظ مانده تا نتوانند به خبرهاى فرشتگان آسمانى گوش فرا دهند.

وَ هُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضُونَ و آنها از شواهد و عبرتهاى خداوند در آسمانها- كه عبارت است از پند گرفتن به وسيله خورشيد و ماه و سيّارات و نيز از محلّ سير آنها كه با حسابى دقيق و با نظمى مستقيم استوار هستند و همه اينها دلالت بر حكمت بالغه الهى دارد- غافلند. هر كسى كه از استدلال به اين امور بر بزرگى شأن پديد آورنده آنها و حكمت بى نظيرش، اعراض كند جهلى بالاتر از جهل او نيست.

كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ تنوين «كل» عوض از مضاف اليه است، يعنى «كلّهم» مقصود اين است كه تمام سيارات در آسمان شناورند و ضمير (جمع در «يسبحون») به شمس و قمر بر مى گردد و مراد از اين دو جنس طلوع كنندگان در هر شب و روز مى باشد و به همين دليل و نيز به واسطه تعدّد محل طلوع (و غروب) آنهاست كه جمع حساب شده و از آنها تعبير به «شموس» و «اقمار» مى شود و گرنه، شمس، يكى و قمر نيز يكى است و ضمير عقلاء يعنى «واو» جمع در فعل «يسبحون» به اين دليل است كه آنها را به شنا كردن كه كار عاقلان مى باشد توصيف فرموده است.

وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ عربها براى پيامبر اكرم آرزوى مرگ مى كردند تا او را بدين سبب مورد شماتت

قرار دهند و خداوند با اين بيان شماتت را از وى نفى كرده يعنى حكم خدا بر اين است كه هيچ بشرى را در دنيا مخلّد قرار ندهد، پس اگر

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 146

تو بميرى آيا آنها باقى مى مانند؟

«فِتْنَةً» مفعول مطلق تأكيدى براى فعل «نبلوكم» از غير لفظش مى باشد، يعنى خدا شما را به چند چيز مى آزمايد: به بلاها كه صبر در آن واجب و به بخششها و عطايايش كه شكر بر آن لازم است.

وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ و به سوى ما بازگشت مى كنيد و بر حسب آنچه از صبر و شكر در شما وجود دارد پاداش و كيفرتان خواهيم داد.

آنان را به توحيد دعوت مى كرد و بر خدايانشان عيب مى گرفت، اين را نمى پسنديدند، از اين رو در باره پيامبر چنين مى گفتند.

وَ هُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمنِ هُمْ كافِرُونَ آنها به وحدانيتى كه واجب است خدا به آن نام برده شود كافرند و خدا را قبول ندارند. بنا بر اين خود آنها از تو سزاوارترند كه مورد استهزاء واقع شوند، چون آنها پيرو باطلند و تو بر حقّى.

جمله «أَ هذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ» در محل نصب است به يكى از دو وجه زير:

الف: بدل از «هزوا» كه منصوب و به معناى كفر است.

ب: جانشين حال محذوف و مقول قول است، يعنى: قائلين: در حالى كه مى گويند: «أَ هذَا الَّذِي ...».

فَلا تَسْتَعْجِلُونِ بت پرستان در فرا رسيدن عذاب خدا عجله مى كردند و مى گفتند

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 148

اين وعده، كى خواهد آمد، خداوند به آنها فرموده است: «از من درخواست شتاب در عذاب نكنيد» و با اين بيان از يك سو انسان را بر اين صفت مذمّت كرده است كه طبيعت او چنين است (عجله مى كند) و از سوى ديگر او را از اين عمل نهى كرده و گويى خطاب به انسان مى فرمايد: اين از شما امر تازه اى نيست كه در امور عجله مى كنيد، زيرا بر اين صفت آفريده شده ايد و اين طبيعت شماست، از ابن عباس نقل شده كه: منظور از انسان آدم است، وقتى روح، به سينه اش رسيد، خواست بلند شود، امّا ظاهر اين است كه مراد از آن جنس انسان است. بعضى گفته اند: «عجل» به لغت حمير به معناى گل است و به قول شاعر آنان استشهاد كرده اند:

و النبع «1» ينبت بين الصّخر ضاحية

«2» و النّخل ينبت بين الماء و العجل «3»

لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا جواب «لو» محذوف است و «حين» مفعول «يعلم» مى باشد، يعنى اگر كافران، وقت عذاب را كه براى فرا رسيدنش عجله مى كنند، مى دانستند كه چه اندازه سخت است و چگونه آتش از پشت سر و جلو رو آنها را فرا گرفته است و هيچ گونه قدرت بر رفع آن از خود ندارند و كسى را نمى بينند كه ايشان را يارى كند، اين چنين بر كفر خود و مسخره كردن (حقايق دينى) باقى نمى ماندند. و جايز است فعل «يعلم» را بدون مفعول قرار دهيم به اين معنا كه اگر با آنان علم و آگاهى مى بود و نادان نبودند، براى فرا رسيدن عذاب عجله نمى كردند. در

__________________________________________________

1- نبع درختى است كه از چوبش كمان و تير مى سازند و در اصطلاح جديد به چشمه نيز مى گويند.

2- كشّاف، ج 3، ص 117، مصراع اول را در پاورقى چنين آورده: النبع فى الصخرة الصّماء منبته:

درخت نبع از ميان سنگ سخت مى رويد.

3- درخت نبع از ميان سنگ سختى كه در تابش آفتاب قرار دارد، مى رويد و درخت خرما از ميان آب و گل سر در مى آورد.

منجد الطلاب، ماده نبع. ترجمه مجمع البيان، دكتر احمد بهشتى هم در معناى شعر گفته است چشمه از ميان سنگها مى جوشد و نخل از ميان آب و خاك مى رويد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 149

اين صورت «حين» منصوب به مضمر خواهد بود (مفعول فيه نه مفعول به) يعنى وقتى كه نمى توانند آتش را از صورتهاى خود برطرف سازند (در آن هنگام) مى دانند كه بر باطل بوده اند.

بَلْ تَأْتِيهِمْ بَغْتَةً بلكه قيامت يا آتشى كه به آن تهديد شده اند

ناگهان فرا مى رسد.

«فتبهتهم» پس بر آنها غلبه مى كند. براى كسى كه در بحث، مغلوب واقع مى شود «مبهوت» گفته مى شود.

وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ اين تذكّرى است به اين كه خداوند در دنيا به آنها مهلت مى دهد امّا در قيامت بر ايشان مهلتى نيست.

الهى كيست؟ و سپس بيان فرموده كه آنان شايسته چنين سؤالى نيستند، زيرا از ياد كسى كه آنان را حفظ مى كند رو گردانند.

أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ در اين عبارت خداوند به وسيله «ام» كه به معناى «بل» مى باشد، از گذشته صرف نظر كرده و مى فرمايد: بلكه آنها را معبودهاى مختلفى است كه عذاب را از ايشان دفع مى كنند بيش از آن كه ما آنان را حفظ كنيم. سپس

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 151

كلام را از سر گرفته و بيان فرموده است كه آنچه قادر نيست خود را يارى كند يا از خود دفع ضرر كند و خدا هم ياور او نيست، چگونه مى تواند از ديگران دفع ضرر نمايد؟ و بعد مى فرمايد بلكه آنان را هيچ نگهدارنده اى نيست و اين، ما هستيم كه آنها را مهلت داديم و از زندگى دنيا بهره مندشان ساختيم، چنان كه اجداد آنها را آسايش و رفاه داديم كه عمرشان طولانى شد تا آن جا كه گمان كردند اين لباس امن و آرامش هرگز از تنشان بيرون نخواهد آمد.

أَ فَلا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ آيا نمى بينند كه ما پيوسته با مسلّط ساختن مسلمين و غلبه دادن آنها بر كفّار سرزمين آنان را كاهش مى دهيم؟ بعضى گفته اند، يعنى با مرگ.

دانشمندان زمين را دچار نقصان مى كنيم. بنا بر قول اوّل جمله «نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها» منظره غلبه مسلمانان بر مشركان و نقصان يافتن سرزمين آنان را كه خداوند به توسّط مسلمانان انجام مى داده است به تصوير مى كشد.

لا يَسْمَعُ الصُّمُّ اين جمله «لا تسمع الصم» نيز قرائت شده كه خطاب به پيامبر صلى اللَّه عليه و آله باشد، يعنى اى پيامبر، تو نمى توانى دعوت خود

را به ناشنوايان برسانى.

ج 2، ص 133.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 153

تو سمت آيات لها فعرفتها لستّة اعوام و ذا العام سابع «1»

فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً (در پاى ميزان عدل الهى) نه از نيكى نيكوكار چيزى كم مى گردد و نه بر بدى بدكار چيزى افزوده مى شود.

وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها و اگر گناه به اندازه ذرّه بسيار ريزى باشد آن را براى مجازات حاضر مى كنيم. تأنيث ضمير (ها) براى مثقال به اين دليل است كه كلمه «حبّة» اضافه شده چنان كه مى گويند: عليه السّلام ذهبت بعض اصابعه، كه چون «بعض» به «اصابع» اضافه شده، فعلش را مؤنّث آورده اند. امام صادق عليه السّلام و ابن عبّاس و مجاهد «آتينا» با مدّ خوانده اند كه باب مفاعله از مادّه «اتيان» است، به معناى مكافات و مجازات دو طرفه است زيرا كه مردم اعمال خود را به پيشگاه خداوند آورده اند و خداوند جزا و پاداش را براى مردم آورده است. منظور از «فرقان» تورات است.

وَ ضِياءً وَ ذِكْراً تورات را به موسى و هارون داديم كه روشنايى و ياد آورى براى پرهيز كاران است يعنى تورات خودش بنفسه براى پرهيزكاران، نور و ذكر است و ممكن است معنايش اين باشد: آنچه از شرايع كه در تورات وجود دارد به عنوان روشنايى و ذكر به موسى و هارون داديم. بعضى گفته اند فرقان به معناى شكافتن درياست و بعضى گفته اند به معناى خارج شدن از شبهات است.

الَّذِينَ يَخْشَوْنَ محلّ «الذين» جرّ است، بنا بر اين كه صفت براى متّقين باشد، يا نصب: و يا رفع است بنا بر مدح.

وَ هذا ذِكْرٌ مُبارَكٌ اين قرآن ذكرى است با بركت. بركتش عبارت

از زيادى خير و منافع آن و ادامه اين امور تا قيامت است.

__________________________________________________

1- براى آن خانه نشانه هايى جستجو كردم تا آن را شناختم/ در ظرف شش سال و اكنون سال هفتم است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 154

«عاكفون» غير متعدّى به كار رفته است، مقصود اين كه اين مردم، اين احترام توأم با پرستش را براى بتها انجام مى دادند. و اگر متعدّى اراده شده بود، «عاكفون عليها» گفته مى شد.

اصبغ بن نباته روايت كرده است كه حضرت امير عليه السّلام به گروهى عبور كرد كه شطرنج بازى مى كردند، فرمود: ما هذِهِ التَّماثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ، شما (با اين عملتان) خدا و رسولش را نافرمانى كرده ايد.

قالُوا وَجَدْنا در اين جا بت پرستان چون دليلى براى عبادت بتها نداشتند به تقليد كردن از آبا و اجدادشان اعتراف كردند و در بى آبرويى اهل تقليدهاى كور كورانه همين بس كه بت پرستان از جمله آنها مى باشند.

قالَ لَقَدْ كُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ضمير «انتم» ضمن اين كه مفيد تأكيد است، كلام بدون آن نيز غلط است، زيرا عطف بر ضمير در «كنتم» كه در حكم جزء فعل است جايز نيست. معناى آيه اى است: شما و كسانى كه از آنها تقليد مى كنيد و در گمراهى آشكارى هستيد. ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 156

قالُوا أَ جِئْتَنا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ اين كه براى ما آورده اى، حق و جدّى است يا مسخره و بازى؟

سؤال بت پرستان از ابراهيم به اين دليل بود كه او آنها را گمراه مى شمرد ولى آنان گمراهى خود را بعيد مى دانستند.

الَّذِي فَطَرَهُنَّ مرجع ضمير، «سماوات و ارض» يا «تماثيل» مى باشد.

«تاللّه» «تا» بدل از «واو» است كه آن نيز، عوض از «با» مى باشد و در «تا» معناى تعجّب نيز وجود دارد گويا ابراهيم عليه السّلام از اين كه درهم شكستن بتها به دست او واقع شود تعجّب مى كند، زيرا اين كار در زمان حكومت نمرود مستكبر

سركش، بسيار سخت بلكه غير ممكن شمرده مى شد.

قتاده مى گويد: ابراهيم اين حرف را پيش خود و پنهان از قومش گفت.

فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً روايت شده است كه بت پرستان به مناسبت عيدى كه داشتند آن روز از خانه بيرون رفته بودند، حضرت ابراهيم عليه السّلام رفت و تمام بتهاى آنان را قطعه قطعه كرد، «جذاذ»: (به ضم جيم) تكه ها و قطعه ها از ماده «جذ» به معناى قطعه قطعه كردن، يعنى همه بتها را با تبرى كه در دست داشت درهم شكست تا جايى كه بجز بت بزرگ هيچ بتى باقى نماند و تبر را به گردن بت بزرگ، آويزان ساخت. «جذاذا» (با كسر جيم) جمع جذيذ نيز خوانده شده است. «1»

ابراهيم بت بزرگ را باقى گذاشت زيرا مى دانست كه بت پرستان (وقتى اين صحنه را مشاهده كنند) تنها او را «2» هدف خواهند گرفت چون شنيده بودند كه او از دين آنها بد مى گفته و خدايان آنها را به باد مسخره مى گرفته است و ابراهيم

__________________________________________________

1- ظاهرا تنها كسايى كه چنين قرائت كرده است: استاد گرجى، نقل از ص 429 كتاب سبعه ابن مجاهد.

2- بسيارى از مفسّران گفته اند مرجع ضمير در يرجعوا اليه، ابراهيم است و بعضى هم گفته اند مراد بت بزرگ، امّا معناى اول بهتر است. تفسير نمونه، پاورقى، ص 433 ج 13.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 157

مى خواست با گفتار مستدلّ خود آنها را مغلوب و ساكت كند، لذا گفت: بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ «بلكه بزرگ آنها اين كار را انجام داده، پس از خود آنها بپرسيد اگر سخن مى گويند». از كلبى روايت شده كه منظور از كلمه «اليه» مراجعت به بزرگ بتهاست، هم چنان كه

در حلّ مشكلات معمولا به دانشمند مراجعه مى كنند.

منظور اين كه به بت بزرگ مراجعه كنند و بگويند: چطور شد كه همه شكسته شده اند و تنها تو سالم مانده اى و تبر بر روى گردن تو است؟ پس بر آنها معلوم شود كه اين بت بزرگ عاجز و ناتوان است: نه سودى مى رساند و نه ضررى را دفع مى كند و بفهمند كه با پرستش اين بت (بزرگ) در نهايت جهل و نادانى بوده اند.

إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ بت پرستان گفتند: كسى كه اين شكستن و برهم زدن بتها را انجام داده، هر آينه ستمكار است زيرا نسبت به خدايان جسارت پيدا كرده است.

«ابراهيم» يا خبر مبتداى محذوف و يا منادا است، ولى بهتر اين است كه نايب فاعل «يقال» باشد زيرا مراد، اسم است نه مسمّى.

پس تو

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 159

آن را نوشته اى، در حالى كه رفيقش از اصل، نويسندگى بلد نيست. اين جا نويسنده نمى خواهد نوشته را از خود نفى كند، بلكه با مسخره كردن رفيقش كه هيچ بلد نيست اين كار را به خود نسبت مى دهد. بعضى گفته اند تقدير عبارت اين است: بل فعله كبيرهم، ان كانوا ينطقون فاسئلوهم «بلكه بزرگ آنها اين كار را انجام داده، اگر اينها حرف زدن را مى دانند، پس از آنها بپرسيد»، با اين تقدير، فعل را معلّق بر شرطى كرده است كه در آنها وجود ندارد، بعضى ديگر گفته اند تقدير عبارت اين است: بل فعله من فعله هر كه انجام داده انجام داده، در اين جا جمله را تمام كرده و سپس جمله ديگرى را شروع كرده است و مى فرمايد كَبِيرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ «اين بزرگشان است پس اگر سخن گفتن تواند از ايشان بپرسيد.»

فَقالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ وقتى كه نتوانستند جواب بدهند به خود مراجعه كردند و با يكديگر گفتند خود شما در حقيقت ستمكاريد، نه كسى كه او را ظالم مى دانيد و مى گوييد: هر كس اين كار را نسبت به خدايان ما كرده از ستمكاران است.

ثُمَّ نُكِسُوا عَلى رُؤُسِهِمْ نكست الشي ء: آن چيز را وارونه و زير و رو كردم، و انتكس يعنى انقلب و مراد اين است كه بت پرستان از مجادله با ابراهيم منصرف شدند و اين، وقتى بود كه قدرت سخن گفتن را از خدايان خود نفى كردند و مى توان گفت: معناى «نكسوا» اين است كه آنها از شدّت شرمندگى در مقابل استدلالهاى ابراهيم كه مبهوتشان ساخته بود پاسخى جز آنچه بر ضررشان

بود نداشتند.

أُفٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ «اف» صوتى است كه از دلتنگى و ناراحتى اظهار كننده اش حكايت مى كند. ابراهيم وقتى از بت پرستان ناراحت شد، و ديد با اين كه حق بر ايشان ثابت شده و عذرى بر ايشان باقى نمانده بر همان عبادت بتها باقى اند از آنها اظهار تنفّر كرد. «لام» براى بيان امرى است كه مورد تنفّر واقع شده است يعنى اين تنفّر من، هم از خودتان است، و هم از چيزى كه عبادت مى كنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 160

بالاخره وقتى هيچ پاسخى نداشتند تصميم گرفتند كه ابراهيم را با سوختن از بين ببرند. پس به جمع كردن هيزم پرداختند و كسانى هم كه بيمار بودند با پولشان سفارش مى دادند كه هيزم بخرند. آن گاه آتش هولناكى بر افروختند، چنان كه پرندگانى كه به آن فضا نزديك مى شدند و مى سوختند. ابراهيم را دست و پا بسته در منجنيق گذاشتند و او را در آتش انداختند. نقل شده است كه وقتى او را به فضا پرتاب كردند جبرئيل آمد و گفت: كمك مى خواهى؟ گفت: مى خواهم، امّا نه از تو.

جبرئيل گفت: پس از پروردگارت بخواه. گفت: علم او به حالم كافى است از سؤالم.

از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه حضرت ابراهيم در آن حال شروع كرد به خواندن اين دعا:

يا اللَّه يا واحد يا احد يا صمد يا من لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد.

پس آتش از سوزاندن او عاجز شد و ابراهيم در حالى كه زانوهايش را به بغل گرفته و جبرئيل با او بود در ميان بوستانى سبز و خرّم به سخن

گفتن پرداختند.

قُلْنا يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً در اصل «ذات برد و سلام» بوده، ولى به منظور مبالغه چنين گفته شده كه گويى (به فرمان خداوند) ذات آن آتش هولناك تبديل به سرما و تندرستى شد و مراد اين است كه اى آتش سرد شود تا ابراهيم از تو سالم بماند و زيانى به او نرسد، چنان كه از ابن عباس نقل شده: اگر خداوند به آتش چنين دستور نمى داد سردى آتش وى را هلاك مى ساخت. خداوند از طبيعت آتش، گرمى و سوزندگى را گرفت و روشنايى و درخشندگى اش را باقى گذاشت. حقيقت اين است كه آتش با توجّه به تبعيّت از امر و اراده خداوند، همچون مأمورى امر مولايش را امتثال كرد.

وَ أَرادُوا بِهِ كَيْداً بت پرستان كه مى خواستند با نيرنگهايشان به او آسيب برسانند خود شكست خورده ذليل شدند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 161

ابراهيم در فلسطين فرود آمد و لوط در شهر مؤتفكه، و ميان اين دو شهر يك شبانه روز راه بود.

وَ وَهَبْنا لَهُ ... نافِلَةً «نافله» به معناى فرزند فرزند است (يعقوب از نوادگان ابراهيم بود) و بعضى گفته اند: ابراهيم از خداى براى خود فرزندى درخواست كرد. خدا به او اسحاق را عطا كرد و يعقوب را هم به عنوان افزايش در فضيلت به او كرامت فرمود، بدون اين كه درخواست كرده باشد. منظور از «صالحين» شايستگان براى نبوّت و رسالت مى باشد.

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً و آنها را امامان و پيشوايانى قرار داديم كه در شريعت الهى مورد اقتداى مردم باشند و به دستور ما مردم را به راه راستين و دين استوار هدايت كنند.

البتّه هر كس براى پيشوايى خلق صلاحيت داشته باشد هدايت آنها نيز بر او حتمى است و از طرف خداوند به اين سمت مأمور مى باشد، و در قدم اول به هدايت خود مى پردازد تا عموم جامعه از ارشادات او بهره مند شود، و دلها با اطمينان خاطر به او اقتدا كنند. «لوطا» اين كلمه، منصوب به فعل مضمرى است كه «آتيناه» آن را تفسير مى كند. «حكما و علما» در معناى حكمت چند احتمال ذكر شده است.

__________________________________________________

انداخته شد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 163

1- هر كارى كه انجام دادنش واجب و لازم باشد.

2- رفع اختلاف و اصلاح ميان مردم.

3- بعضى هم گفته اند به معناى پيامبرى و نبوّت است.

قريه لوط كه خدا او را از آن، نجات داد «سدوم» نام داشت.

وَ أَدْخَلْناهُ فِي رَحْمَتِنا لوط را از جمله شايستگان رحمت خود قرار داديم، يا او را در بهشت داخل كرديم.

لَهُ فَنَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ (76) وَ نَصَرْناهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا إِنَّهُمْ كانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ (77) وَ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ إِذْ يَحْكُمانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ كُنَّا لِحُكْمِهِمْ شاهِدِينَ (78) فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ وَ كُلاًّ آتَيْنا حُكْماً وَ عِلْماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَ الطَّيْرَ وَ كُنَّا فاعِلِينَ (79) وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ (80)

و آن دو نفرى است كه براى رفع اختلافشان پيش آنها آمده بودند.

«فَفَهَّمْناها»: ضمير «ها» يا به حكومت بر مى گردد يا به فتوى. حضرت داوود

__________________________________________________

1- نفشت، تفسير نمونه، ج 13، ص 466، پاورقى: ماده نفش بر وزن (كفش) پراكنده شدن در شب است ... ترجمه مجمع البيان، ج 16، ص 147: نفش: راه يافتن گوسفند يا شتر در شب به مزرعه، و در ترجمه آيه چنين گفته ... كه شب هنگام به مزرعه ريخته بودند و ما اين ترجمه را برگزيديم چون در متن تفسير نيز به معناى انتشار آمده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 165

حكم كرد كه گوسفند بايد به صاحب مزرعه (يا باغ) داده شود (زيرا تمام مزرعه را درهم شكسته و از بين برده بود). حضرت سليمان در حالتى كه يازده ساله بود گفت:

اى پيامبر خدا، حكمى غير از اين براى طرفين مناسبتر است. داوود گفت: آن حكم، كدام است؟ سليمان گفت: گوسفند را به صاحب زراعت مى دهى تا (از شير و منافعش) بهره گيرد و مزرعه را هم به صاحب گوسفند مى دهى و روى آن، كار مى كند تا به حال اوّلش برگردد (آباد شود) داوود فرمود كه حكم حقيقى همين است كه تو بيان داشتى و آن را صادر كرد.

حقيقت امر اين است كه حكم هر دو پيامبر با استفاده از وحى بوده است، جز اين كه حكومت سليمان حكومت داوود را نسخ كرده بود، زيرا با توجّه به اين كه پيامبران خدا دسترسى به وحى دارند براى آنها جايز نيست كه از روى مظنّه يا اجتهاد خود حكم كنند. «وَ كُلًّا آتَيْنا حُكْماً وَ عِلْماً» و همين آيه دليل بر

آن است كه هر دو نفرشان بر حقّ بودند.

فعل «يسبّحن» در محل حال (از جبال) و به معناى «مستحبّات» مى باشد، و جايز است كه جمله استينافيه باشد مثل اين كه كسى گفته است: كيف سخرهن (چگونه كوه ها را مسخّر ساخت) در پاسخ گفته شده: يسبّحن (خداى را تسبيح مى كنند.)

«و الطّير» اين كلمه، يا عطف بر جبال و يا مفعول معه است: كوه ها با تسبيح كردن داوود را پاسخ مى دادند و پرندگان هم در هر صبح و شب همزمان با او تسبيح مى كردند.

وَ كُنَّا فاعِلِينَ در معناى اين جمله دو احتمال داده شده است:

1- ما بر انجام دادن اين گونه افعال و معجزات قادريم اگر چه به نظر شما عجيب مى آيد.

2- ما پيوسته چنين كارهايى در باره پيامبران انجام مى دهيم.

«لبوس»: اين كلمه به معناى لباس است امّا در اين جا به معناى زره است و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 166

نخستين كسى كه زره را ساخت حضرت داوود بود به اين طريق كه فلزّ بصورت صفحات بود و آن حضرت آنها را سوراخ سوراخ كرد و بصورت حلقه هايى درآورد و از آن لباسى سبك و حفاظتى و زيبا ساخت. «لتحصنكم» اين فعل با «تا» و «ن» و «ى» هر سه، خوانده شده است:

با نون متكلم مع الغير منظور خداى عزّ و جلّ است و با «ى» غايب، منظور خود حضرت داوود يا «لبوس» است و با «ت» غايب مؤنّث منظور «صنعة» است، و مراد از «بأس» جنگ و پيكار مى باشد.

دُونَ ذلِكَ وَ كُنَّا لَهُمْ حافِظِينَ (82) وَ أَيُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ (83) فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَيْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِكْرى لِلْعابِدِينَ (84) وَ إِسْماعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ (85)

وَ أَدْخَلْناهُمْ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ (86)

نسبت به هر چيز آگاهيم و همه امور را به مقتضاى دانش و حكمت خود جارى مى سازيم.

وَ مِنَ الشَّياطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ بعضى از شياطين «1» را مسخّر او ساختيم تا برايش در درياها غوّاصى كنند و اشياى گرانبها در آورند.

__________________________________________________

1- آنچه در اين جا به عنوان شياطين آمده در سوره سبأ به عنوان جنّ ذكر شده (12 و 13) و مى دانيم كه شياطين هم تيره جنّ هستند و آنچه از آيات استفاده مى شود اين گروه كه مسخّر سليمان بودند افرادى باهوش و هنرمند و صنعتگر بودند. و پاره ديگر از آيات دلالت بر اين دارد كه سليمان گروهى از شياطين سركش را در بند گرفته بود: وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ (ص/ 38) تفسير نمونه، ج 13.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 168

«وَ يَعْمَلُونَ»: و كارهاى ديگرى از قبيل ساختن شهرها و قصرها و اختراع صنعتهاى شگفت انجام مى دادند.

وَ كُنَّا لَهُمْ حافِظِينَ خداوند آنها را از نافرمانى و سركشى و يا اين كه بعضى از آنها در كارهايشان فساد و تباهى ببار آورند محافظت مى كرد.

وَ أَيُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّي ... معناى «ضر» به ضمّ ضرر جانى، از قبيل بيمارى و لاغرى، و به فتح: زيان در همه امور است. حضرت ايّوب در دعايش تعبير لطيفى آورده، زيرا از خودش حالتى را ذكر كرده است كه انگيزه رحمت خداست و پروردگارش را به رحمت كامله اش ياد كرده و از حاجت خودش به كنايه نام برده است.

فَكَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ پس دردها و بيماريهايش را برطرف ساختيم. حضرت ايّوب از فرزند بسيار و ثروت فراوان برخوردار بود. خداوند عزّ و جلّ او را به مرگ

اولاد و نابود شدن اموالش مبتلا ساخت و مدّت سيزده يا هفت سال و هفت ماه به بيمارى جسمانى مبتلا شد و چون خداوند (دعاى او را مستجاب كرد) رنج و ناراحتى او را برطرف ساخت و فرزندانش را زنده كرد و فرزندان (ديگرى) نظير آنها و نيز، نوادگانى از آنها به او بخشيد.

رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا براى اين عبارت دو معناى ذكر شده است:

الف: به دليل رحمتى كه نسبت به عبادت كنندگانمان داريم و با توجّه به اين كه (پيوسته) از آنان به نيكى ياد مى كنيم هرگز آنها را فراموش نخواهيم كرد.

ب: به خاطر رحمتمان نسبت به ايّوب و تذكّر به ديگر عبادت كنندگان، تا آنها هم مانند ايّوب صبر پيشه كنند و همانند او پاداش دنيا و آخرت را دريابند.

«وَ ذَا الْكِفْلِ»: الياس و بعضى گفته اند: «اليسع» و نيز گفته شده: پيغمبرى است كه بعد از سليمان بود و مانند داوود ميان مردم داورى مى كرد و هرگز براى غير خداى عزّ و جلّ خشمگين نشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 169

شدن در شكم ماهى مبتلا ساخت.

«مغاضبا لقومه» مقصود از به غضب در آوردن قوم اين است كه با جدا شدنش از آنها آنان را عصبانى كرد، زيرا ترسيدند كه در اين هنگام عذاب بر آنها نازل شود.

فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ معاويه از ابن عباس پرسيد: چگونه پيغمبر خدا گمان مى كند كه خدا بر او توانايى ندارد؟ ابن عباس گفت مادّه اين كلمه قدر است نه قدرت، يعنى گمان كرد كه بر او تنگ نمى گيريم. مثل: وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ، «و كسى كه روزيش بر او تنگ شود». (الطلاق/ 7) و بعضى گفته اند استفهام است و تقديرش اين است: أ فظن ان لن نقدر عليه: آيا گمان كرد كه بر او تنگ نخواهيم گرفت؟ پس همزه اش حذف شده و نيز گفته شده معنايش اين است: گمان برد قدرت ما، در باره او عملى نمى شود. «فِي الظُّلُماتِ» تاريكى شديد در دريا و در شكم ماهى.

أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ در معناى «ان» دو وجه ذكر شده است:

1- تقديرش «بأنّه» است.

2- در تقدير «هو» بوده و به معناى «اى» تفسيريّه است.

إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ من از كسانى هستم كه از آنها ستم واقع مى شود.

«ننجى» و «ننجّى» و نجّى- با يك نون و تشديد جيم نيز خوانده شده، با توجه به اين كه هرگز نون در جيم ادغام نمى شود، قرائت اخير شايد به اين دليل باشد كه با اخفا شدن «نون» (دوّم) در «جيم» آن را در نوشتن حذف كرده باشند و چون در تلفّظ به طور مخفى وجود داشته، راوى به گمان ادغام «نون» در جيم، جيم را مشدّد ساخته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 171

«وَ

زَكَرِيَّا»: اين پيامبر بزرگ نخست از خدا مى خواهد كه وارثى به او عطا كند و او را تنها و بى فرزند نگذارد، و بعد از آن، مطلب را به خدا واگذار كرده و تسليم فرمان او شده و مى گويد: «وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ»: اگر فرزندى هم به من ندادى كه وارث من باشد باكى ندارم، زيرا تو بهترين وارثى.

وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ همسرش را آماده بارورى و فرزند آوردن ساختيم پس از آن كه عقيم و نازا بود. بعضى چنين معنا كرده اند: همسرش را خوش اخلاق قرار داديم پس از آن كه بد اخلاق بود. و برخى گفته اند يعنى جوانى همسرش را به وى برگردانديم.

«إِنَّهُمْ كانُوا»: ضمير (جمع) براى پيامبران ياد شده است، يعنى آنها به دليل شتافتن به سوى كارهاى خير و سبقت جستن به طاعتها، شايسته پاسخ مثبت ما شدند.

«رَغَباً وَ رَهَباً»: با عشق به رحمت و بيم از عذاب، مثل يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ «از آخرت بيم دارد و اميدوار به رحمت پروردگارش مى باشد» (زمر/ 8).

وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ در برابر فرمان خداوند مطيع و رامند. مجاهد، مى گويد:

خشوع به معناى خوف دائم در قلب مى باشد.

شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِينَ كَفَرُوا يا وَيْلَنا قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ كُنَّا ظالِمِينَ (97)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 172

فِيهِ مِنْ رُوحِي «از روح خودم در آدم دميدم» (حجر/ 29- ص/ 72) يعنى او را زنده كردم، معناى آيه اين مى شود:

روح عيسى عليه السّلام را در مريم دميديم، يعنى عيسى را در شكم مريم زنده كرديم، چنان كه فرد نى زن مى گويد: نفخت فى بيت فلان يعنى نفخت فى المزمار فى بيته: در خانه فلانى، در نى، دميدم.

وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً لِلْعالَمِينَ مريم و پسرش را نشانه اى براى جهانيان قرار داديم. دليل اين كه «آيه» را به صورت (مثنا) آيتين نياورده اين است كه حالت هر دو (مادر و فرزند) يك آيه و يك نشانه شمرده مى شوند و آن به دنيا آمدن فرزند بدون شوهر مى باشد.

إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ مقصود از «امت» «1» دين اسلام است، يعنى دين اسلام. دين شماست كه واجب است به آن معتقد باشيد و از آن منحرف نشويد و كلمه «واحدة» كه اشاره به عدم اختلاف است بر همين معنا دلالت دارد. و «أَنَا رَبُّكُمْ»: من خداى شما، معبود يكتايم، پس مرا عبادت كنيد.

وَ تَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ اصل در اين فعل «و تقطّعتم» بوده است. يعنى شما در امر دنيايتان متفرّق شديد، اما در اين جا التفات بكار رفته و از خطاب به غيبت آمده تا بفهماند كه كار آنها نزد خودشان زشت بوده و به آنها مى گويد: آيا نمى بينيد كه آنها چه گناه بزرگى در دين خدا مرتكب شدند؟ مقصود اين است كه آنها امر دينشان را در بين خود پاره پاره كردند مثل اين كه يك گروه چيزى را در ميان خود تقسيم كنند تا هر فردى از آن بهره اى ببرند و اين تشبيهى است براى اختلاف مردمى كه

در

__________________________________________________

1- امّت: هر گروهى است كه جهت مشتركى آنها را به هم پيوند دهد: دين، يا زمان يا مكان واحد، خواه به وحدت اختيارى يا غير اختيارى باشد (تفسير نمونه، ج 13، ص 497 نقل از مفردات راغب.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 174

دينشان گروه هاى گوناگونى به وجود آوردند. و در اختلاف به مرحله اى رسيدند كه هر گروه از گروه ديگر بيزارى مى جستند.

كُلٌّ إِلَيْنا راجِعُونَ و بعد (خداوند) اين گروه هاى مختلف را تهديد مى كند كه به سوى او بازگشت مى كنند و آنها را به سبب عمل كردشان مجازات مى كند.

فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ كلمه «كفران» مثلى است براى محروم ماندن از ثواب، چنان كه «شكور» در جمله اللّه شكور، مثلى است براى ثواب و پاداش دادن خداوند و معناى آيه اين است (كسى كه مؤمن باشد و كارهاى نيكو انجام دهد) خداوند كوشش وى را بى اجر نمى گذارد.

وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ ما، سعى و كوشش او را در نامه عملش ثبت و ضبط مى كنيم.

وَ حَرامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ كلمه «حرام» كنايه از ممنوعيت است مثل: قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ «خداوند اين دو (آب و روزيهاى ديگر) را بر كافران حرام كرده است» (اعراف/ 50) و مقصود اين است كه خدا آن دو را از آنها منع كرده و نمى خواهد به آنها بدهد. و اين كلمه «حرم» نيز خوانده شده و معناى آيه اين است: براى اهل قريه اى كه ما تصميم بر هلاكتشان گرفته ايم، ممتنع است كه از كفر به سوى ايمان برگردند و اين امر درباره آنها تصوّر نمى شود و «لا» در فعل «لا يرجعون» زايده است. امّا زجاج تقدير آيه را چنين

مى داند: حرام على قرية اهلكناها ان يتقبّل منهم عمل لأنهم لا يرجعون: بر اهل قريه اى كه ما هلاكشان كرديم ممنوع است كه عملى از آنها پذيرفته شود زيرا آنها (از كفرشان) بر نمى گردند. و بنا بر اين تقدير «حرام» خبر براى مبتداى محذوف خواهد بود و مى توان تقدير آيه را چنين گرفت: و حرام عليها ذلك المذكور فى الآية المتقدمة من السّعى المشكور غير المكفور لأنّهم لا يرجعون عن الكفر: آنچه از كوشش در مورد قبول خدا كه در آيه قبل ذكر شد بر اهل اين آبادى حرام است، زيرا آنها از كفرشان بر نمى گردند.

«حَتَّى إِذا فُتِحَتْ»: «حتى» متعلّق به حرام و غايت براى آن است، زيرا برنگشتن

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 175

آنها هم چنان تا روز قيامت ادامه دارد و كلمه اى است كه كلام، بعد از آن آغاز مى شود، و در اين جا جمله شرطيه: اذا و ما بعدش، همان كلامى است كه بعد از «حتّى» شروع شده است.

فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ در تقدير سدّ يأجوج و مأجوج بوده و مضاف حذف شده، يعنى تا زمانى كه سدّ يأجوج و مأجوج باز شود «1». اين فعل با تشديد «فتّحت» نيز قرائت شده است.

«حدب» به معناى پراكندگى در روى زمين و ينسلون از نسلان بر وزن عسلان به معناى شتافتن است.

«فَإِذا هِيَ»: كلمه: «اذا» ظرف است و دلالت بر مفاجات مى كند. اين كلمه در جمله جزا، جانشين «فا» مى شود امّا در اين جا كه خود حرف «فا» ذكر شده يكديگر را در رسانيدن جزا به شرط كمك مى كنند و موجب تأكيد جمله مى شوند و اين جمله اگر بدون «فاء»: «اذا هى شاخصة» يا تنها

و با «فا» ذكر و گفته شود «فهى شاخصة» نيز درست است. و «هى»: ضمير مبهمى است كه آن را كلمه: «أبصار» تفسير مى كند. «يا وَيْلَنا»: متعلّق به محذوف است، يعنى: يقولون: يا ويلنا و در محلّ حال از: الَّذِينَ كَفَرُوا، مى باشد و معناى آيه اين است: و در آن هنگام چشمهاى كافران از وحشت خيره مى شود در حالى كه مى گويند: اى واى بر ما كه از اين روز غافل، بلكه ستمگر بوديم.

را باز گردانيم چون ما وعده كرده ايم، بر ماست كه آن را وفا كنيم و ما حتما آن را انجام دهيم. (104)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 177

و ما، در زبور پس از تورات نوشته ايم كه زمين را بندگان صالحمان به ارث مى برند. (105).

مَنْ فِي الْأَرْضِ ... «روزى كه در صور دميده شود، هر كس در آسمانها و زمين است به هراس در مى آيد» (نمل/ 89).

ب: حسن بصرى مى گويد: هنگامى كه به دوزخيان امر مى شود تا به آتش در آيند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 178

ج: به نظر ضحّاك مراد هنگامى است كه خلود جهنّميان در آتش اعلام مى شود.

د: موقعى است كه مرگ را به صورت قوچ كبود رنگ و زيبايى سر مى برند و صدايى بلند مى شود كه اى اهل بهشت مرگ از بين شما رفت و شما براى هميشه در بهشت باقى هستيد و اى اهل دوزخ مرگ تمام شد و براى هميشه در جهنّم باقى مى باشيد.

وَ تَتَلَقَّاهُمُ براى داخل شدن از درهاى بهشت فرشتگان با تهنيت و عرض خير مقدم آنها را استقبال مى كنند و مى گويند: هم اكنون زمان فرا رسيدن پاداشى است كه پروردگارتان به شما وعده داده بود. «يوم نطوى»: منصوب به فعل «لا يحزنهم» يا «تتلقاهم» مى باشد. «نطوى السماء» اين فعل بطور مجهول (و مؤنث غايب): تطوى السماء ... نيز خوانده شده است. در معناى «سجلّ» احتمالاتى داده شده است:

الف: صفحه نامه نگارى، يعنى هم چنان كه طومار براى نوشتن درهم پيچيده مى شود آسمان هم در نورديده مى شود، زيرا «كتاب» «1» بر وزن بناء در اصل مصدر بوده و سپس (در اين جا) بر مكتوب و نوشته شده اطلاق شده است، امّا بنا به قرائت «للكتب» (كه مشهور و جمع كتاب است) مقصود نوشته شده ها است يعنى معانى بسيارى كه در نامه نوشته مى شود.

ب: همچنين گفته اند: منظور از «سجّل» فرشته است كه وقتى نامه هاى اعمال بنى آدم به سوى او بالا مى رود آنها

را به هم مى پيچد.

ج: بعضى گفته اند نام يكى از نويسندگان پيامبر اكرم بوده است. و بنا بر اين، كتاب نام صفحه اى است كه در آن چيزهاى نوشته شده است.

كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ اول خلق: مفعول «نعيد» است كه حذف شده و فعل «نعيده» آن را تفسير مى كند، و «ما» كافّه است، يعنى كاف را از عمل باز داشته و معناى

__________________________________________________

1- كه بسيارى از قرّاء «كطىّ السجل لكتاب» خوانده اند. مجمع البيان، ذيل همين آيه. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 179

آيه اين است: باز مى گرديم به اوّل آفرينش چنان كه آن را آغاز كرديم.

وجه شبه در اين جمله كه خداوند آفرينش دوباره را به آغاز در آن تشبيه كرده آن است كه قدرتش به تساوى شامل هر دو مرحله مى شود و معناى آفرينش نخست به وجود آوردن موجودات از نيستى مى باشد، معناى آيه اين است: همان طور كه (در آغاز آفرينش) موجودات را از نيستى به هستى آورديم دو باره نيز (در قيامت) آن حالت را بر مى گردانيم و عبارت: «اول خلق»، مثل جمله: هو اوّل رجل جاءني است، يعنى: نخستين مردى است كه پيش من آمد كه منظور «اول الرّجال» است امّا مفرد و نكرده آورده شده تا اين معنا را بفهماند كه آنها بطور تفصيل و يكى يكى آمدند.

همچنين معناى اول خلق اول الخلق است كه به معناى اول الخلائق مى باشد، زيرا، خلق، مصدر است و جمع بسته نمى شود. وجه ديگرى كه در اين جمله محتمل است اين كه «كاف» در «كما» منصوب به فعل مضمر مى باشد كه فعل «نعيده» آن را تفسير مى كند، و «ما» موصوله باشد (نه كافه) يعنى: نعيد مثل الّذى

بدأناه نعيده، و اوّل خلق يا ظرف براى بدأناه و يا حال از ضمير مى باشد كه از صله حذف شده است.

«وعدا»: مصدر تأكيدى است، زيرا فعل «نعيد» در حقيقت وعده به اعاده است. إِنَّا كُنَّا فاعِلِينَ: ما قادريم كه اين چنين كارى انجام دهيم.

وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ: در معناى «زبور» بعضى گفته اند: نامى است براى جنس كتابهايى كه بر پيامبران نازل مى شود، و «ذكر» امّ الكتاب يعنى لوح محفوظ است، و بعضى گفته اند «زبور» كتاب داوود و «ذكر» تورات است. «يرثها»:

زمين را مؤمنان به ارث مى برند، مثل: وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ الآية «و ما مردمى را كه مستضعف شده بودند وارث ... قرار داديم» (اعراف/ 133). از امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه اين گروه اصحاب حضرت مهدى عليه السّلام در آخر الزّمان مى باشند، و گفته شده است كه منظور از زمينى كه در اختيار صالحان قرار مى گيرد زمين بهشت است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 180

اين كلمه كه مفيد حصر است گاهى مطلبى را در انحصار شخصى قرار مى دهد مثل: انّما زيد قائم. تنها زيد است كه ايستاده است (نه كس ديگر) و گاهى شخصى را به كارى اختصاص مى دهد (بر عكس اول) مثل: انّما يقوم زيد زيد فقط مى ايستند (كار ديگرى انجام نمى دهد) و در اين آيه هر دو، جمع شده، زيرا جمله: انّما يوحى الى با (نايب) فاعلش «1»، مثل انّما يقوم زيد است، «2» و جمله: انّما الهكم اله واحد، به منزله انّما زيد قائم است «3» و اجتماع اين دو مثال در آيه دلالت بر اين دارد كه وحى بر پيامبر فقط به اين منظور است كه خداوند عزّ اسمه به وحدانيت و يگانگى اختصاص يابد (و منظور بالاصاله تنها توحيد است نه چيزهاى ديگر).

فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ اين جمله دلالت مى كند بر اين كه وحى با روش مذكور موجب مى شود كه مسلمانان يگانگى حقيقى را ويژه خداوند بدانند، و نيز ممكن است «ما» را موصوله بگيريم كه معناى آيه اين باشد: انّ الذى يوحى الى: آنچه به من وحى مى شود ...

__________________________________________________

1- چون فعل «يوحى» مجهول است، پس أَنَّما إِلهُكُمْ ... نايب فاعل است نه فاعل.

2- من تنها از راه وحى است كه مى گويم خدا يكتاست و از راه ديگرى يا از پيش خود نمى گويم.

3- يعنى فقط خداى شماست كه يكتا مى باشد نه خدايان ديگران.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 182

فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَلى سَواءٍ فعل «آذنتكم» به معناى «اعلمتكم» مى باشد يعنى شما را آگاه كردم، امّا فراوان در معناى انذار و ترساندن بكار مى رود، مثل قول ابن حلزّة:

آذنتنا ببينها اسماء (اسماء ما را از ابتلاى به درويش

ترساند) «1».

معناى آيه اين است كه پيامبر به مردم مى فرمايد: پس از آن كه شما از پذيرش توحيد خداوند و تنزيه او از اضداد اعراض كرديد، من با شما، همانند كسى هستيم كه ميان او، و دشمنانش معاهده صلح داشت (امّا وقتى كه پيمان شكنى آنها را ديد) پيمان آنها را پيششان افكند، آن گاه همه آنها را از اين تهديد به طور مساوى بر حذر داشت و اين امر را بر هيچ يك از آنها پوشيده نداشت.

«ما توعدون»: آنچه شما را از آن بر حذر مى دارم كه مسلمانان بر شما پيروز خواهند شد و قيامتى خواهد بود، به طور قطع فرا مى رسد امّا خداوند متعال مرا از وقت آن آگاه نفرموده است و او خود را از آشكار و نهان شما آگاه است و او شما را بر اين (كارهايتان) مجازات خواهد كرد.

وَ إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ من نمى دانم شايد تأخير (عذاب) براى اين است كه خداوند شما را بيازمايد كه چگونه عمل مى كنيد و شما را تا وقت فرا رسيدن عذاب از لذّات دنيا بهره مند مى سازد تا اتمام حجّتى بر شما باشد.

قالَ رَبِّ احْكُمْ بعضى قل ربّ احكم قرائت كرده اند و قرائت مشهور همان «قال» است، بنا بر اين كه جمله بعد گفتار خود پيامبر باشد.

جمله ربّ احكم: به چند وجه خوانده شده است:

الف: با كسره «باء» و همزه وصل و سكون «حاء» ب: با ضمّه «باء».

__________________________________________________

1- مصراع بعدش: رب تاو يمل منه الثواء (چه بسيار مقيمى كه مردم از اقامت او، بد حالند) كشّاف ج 3، ص 139، پاورقى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 183

ج: به صورت افعل تفضيل: ربّى أحكم.

(اگر هر دو

فعل امر باشد: قل ربّ احكم) مضمون آيه حكايت از اين مى كند كه پيامبر از طرف خداوند مأمور شده بود كه براى قومش عجله در عذاب را از خدا بخواهد، از اين رو در جنگ بدر به كيفر الهى دچار شدند.

«بالحق» معناى جمله اين است: خدايا كافران را دوست مدار و هر كيفرى كه سزاوارند به آنها برسان.

عَلى ما تَصِفُونَ و ما از پروردگارمان در برابر آنچه شما از وى گمان مى بريد استعانت مى جويم كه وضعى بر خلاف خواسته شما پيش آورده (دعاى حضرت مستجاب شد) خداوند پيامبرش را يارى كرد و دشمنانش را خوار و ذليل و آنچه را كه آنها گمان داشتند با آن پيروز شوند نابود ساخت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 184

كه هر كس او را دوست بدارد و به طور مسلّم وى گمراهش مى سازد، و به آتش سوزان راهنمايى اش مى كند. (4)

اى مردم اگر در رستاخيز شكّ داريد (بدانيد) كه ما شما را از خاك آفريديم و بعد، از نطفه و سپس، از خون بسته شده و بعد از آن از،

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 186

چيزى شبيه گوشت جويده شده كه بعضى داراى شكل و بعضى بدون شكل است تا اين كه براى شما بيان كنيم (كه ما به هر كارى قادريم) و جنين هايى را كه بخواهيم تا مدّتى معيّن در رحم مادران قرار مى دهيم و سپس آنها را به صورت كودك بيرون مى آوريم هدف اين است كه به بلوغ و رشد برسيد. در اين ميان بعضى از شما مى ميرند و برخى آن قدر زندگى مى كنند كه به بدترين مرحله عمر و پيرى مى رسند بطورى كه هيچ چيز از علم خود را بخاطر ندارند، و زمين را خشك و مرده مى بينند، پس هر گاه كه باران را بر آن فرو فرستيم به حركت در مى آيد و نموّ مى كند و انواع گياهان زيبا را مى روياند. (5)

روز (روزگار) بود» (سبا/ 32). در اين آيه «مكر» به ليل و نهار كه ظرف آن است اضافه شده، و همچنين در آيه فوق خداوند، نخست ياد قيامت و توصيف آن را به ترسناكترين صفتها، علت براى وجوب تقوا بر مردم قرار داده تا آن را با خردهايشان به تصوّر در آورند و توشه مناسبى براى آن روز آماده كنند.

روايت شده است كه دو آيه اول سوره شبى در جنگ بنى المصطلق بر پيامبر اكرم نازل شد و آن گاه كه آنها را براى مردم قرائت كرد آن قدر گريستند كه تا آن شب چنان سابقه نداشت و چون صبح شد هنگامى كه از اسبها پياده شدند خيمه اى زدند و غذايى طبخ نكردند و پيوسته در حال گريه و تفكّر بودند.

يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ

«يوم» منصوب است به فعل: «تذهل»، و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 187

ضمير «هاء» مال زلزله است. تذهل از مصدر «ذهول» يعنى سراسيمه از چيزى غافل شدن. «مرضعه»: زنى است كه پستانش را به دهان كودك گذارده و «مرضع» بدون «ها» زنى است كه شأنش اين است (اگر چه الآن مشغول نيست) معناى آيه اين است كه ترس و وحشت زلزله روز قيامت به طورى است كه وقتى زن را كه پستان در دهان بچه اش دارد، ناگهان فرا بگيرد از شدّت هول و هراس پستانش را از دهان وى بيرون مى آورد.

«عمّا ارضعت»: از شير دادن (ما، مصدريه)، يا از بچه اى كه شير داده است (ما، موصوله)، از حسن نقل شده است كه در روز قيامت، زن شير ده، بچه اش را از شير مى گيرد و حال آن كه وقت از شير گرفتنش نرسيده

است، و زن باردار وضع حمل مى كند پيش از آن كه حملش كامل شده باشد.

وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى

اين كلمه بر وزن كسالى مى باشد، و «سكرى» و «بسكرى» نظير «عطشى» در مؤنث عطشان نيز خوانده شده است.

معناى آيه اين است كه: مردم را از شدّت ناراحتى مست مى بينى، در حالى كه مست شراب نيستند امّا كيفر الهى عقلهاى آنها را از بين برده است.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ بعضى از مردم بدون علم در باره خدا مجادله مى كنند.

گفته اند: آن كسى كه بدون علم در باره خدا بحث و مجادله مى كرد نضر بن حارث بود كه منكر حشر و نشر و قيامت بود و مى گفت: قرآن افسانه هاى پيشينيان است (حقيقتى ندارد) و فرشتگان دختران خدايند.

بعضى گفته اند: مراد شخص خاصّى نيست بلكه شامل تمام كسانى است كه در باره صفات و افعالى كه بر خدا جايز است و يا در صفات و افعالى كه بر او جايز نيست، به جدل مى پردازند و به علم و برهان مراجعه نمى كنند، و در اين امر از هر شيطان سركش و فرو رفته در گمراهى پيروى مى كنند و او نيز ايشان را از راه راست

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 188

منحرف و به گمراهى دعوت مى كند، و با اين وصف، از حال شيطان معلوم است كه هر كس او را دوست خود بگيرد نتيجه دوستى او انحراف از مسير بهشت و كشيده شدن بسوى آتش دوزخ است.

كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ ضمير (عليه) به شيطان بر مى گردد «1» و در عبارت، تشبيه به كار رفته گويى بر شيطان مقرّر شده است كه دوست خود

را گمراه سازد زيرا اين امر از حالت او (كه زياد وسوسه مى كند) معلوم است. و همزه در دو كلمه «أنّه» و «فأنّه» با فتحه و كسره خوانده شده است امّا فتحه به اين جهت كه دومى عطف بر اوّلى است كه نايب فاعل «كتب» مى باشد ولى اگر «من» را شرطيه بدانيم بهتر است كه «فا» و ما بعدش را در محل جواب قرار دهيم و اگر آن را (موصوله) و به معناى «الذى» بگيريم تا فعل صله آن باشد، در اين صورت «فانّه» در محل خبر براى مبتداست و تمام جمله در محل خبر براى «انّ» اولى خواهد بود. امّا به كسر همزه، ابتداى كلام مى شود و نوشته شده را چنان كه هست حكايت مى كند، «2» يعنى گويى كه بر او اين جمله نوشته شده است چنان كه بگويى: كتبت: إنّ اللَّه على كل شى ء قدير (اين جمله را كه خدا بر هر چيزى قادر است) نوشتم. و مى توان گفت: فعل «قيل» در تقدير است و يا اين كه فعل «كتب» به معناى قول مى باشد.

إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ اگر در باره حشر و قيامت شك داريد، بدانيد كه آنچه شكّ شما را از بين مى برد آن است كه به آغاز آفرينشتان بينديشيد.

«العلقة» قطعه اى از خون بسته «المضغه»: پاره گوشتى كوچك به اندازه يك لقمه «المخلقه»: آنچه با شكلى درست و بى عيب و نقص صورتگرى شده باشد. وقتى كه

__________________________________________________

1- در مرجع ضمير (عليه) بعضى گفته اند شيطان و بعضى گفته اند: پيروان شيطان است كه از جمله و من الناس ... استفاده مى شود ولى ظاهر، اول است. بخصوص كه ضمير نزديك به آن (من تولّاه)

نيز به شيطان بر مى گردد. تفسير نمونه، ج 14، پاورقى ص 15.

2- به عبارت ديگر نقل قول مستقيم است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 189

گفته مى شود: خلّق السّواك: يعنى چوب مسواك را راست و درست و بى عيب ساخت. مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ: گويى حق تعالى بعضى گوشتها را به صورتى كامل و بى عيب در مى آورد و برخى را بر عكس آن و از اين جهت انسانها در آفرينش و چهره ها و تام الخلقه و ناقص الخلقه بودن متفاوتند.

«لِنُبَيِّنَ»: تا با اين آفرينش تدريجى قدرت و حكمت خود را براى مردم آشكار كنيم و هر كس بتواند بشر را در اوّل از خاك و سپس از نطفه بيافريند، و قدرت داشته باشد كه نطفه را علقه را مضغه قرار دهد و بر آن استخوان بروياند، مى تواند پس از مردن او را به حالت نخست بر گرداند.

«و نقرّ»: و آن را در شكم مادران تا وقتى كه مصلحت بدانيم نگه مى داريم. اجل مسمّى به معناى وقت وضع حمل است و آنچه را نخواهيم كه در رحم بماند، آن را سقط مى كنيم.

«طفلا»: مفرد آوردن اين كلمه به اين جهت است كه دلالت بر جنس كند، يا به اين معناست كه سپس هر كدام از شما را به صورت طفل خارج مى كنيم. «ثمّ لتبلغوا اشدّكم»: تا به حدّ رشد رسيد و عقل شما كامل شود و صورت ظاهرى و قدرت بدنى و امتياز ميان خوب و بد در ذهن شما پيدا شود.

«اشدّ»: از جمعهايى است كه مفرد ندارد، گويا بلوغ شدّتى است در اشياء (و جهات) متعدد. و از اين جهت با بناى جمع آورده است. «أَرْذَلِ الْعُمُرِ»: پيرى و

نادانى تا آن جا كه برمى گردد و به حالت اوّلى و كودكى.

لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً (آدمى كه پير مى شود) بسيار فراموشكار شود بحدّى كه اگر مطلبى را ياد گيرد همان ساعت فراموش كند و حتى چيزهايى را كه از قبل هم به ياد داشته فراموش مى كند.

وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً زمين را خشك و بى گياه مى بينى، اين دليل ديگرى است (از جهان طبيعت) براى امكان وقوع قيامت، و چون دليلى روشن و محسوس است،

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 190

خداوند در كتاب خود كرارا از آن ياد كرده است.

اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ (و آن گاه كه باران بفرستيم) زمين با رويش گياهان نشاط و حيات و تحرّك مى گيرد و به منظور پيدايش گياه زمين بالا مى آيد.

وَ أَنْبَتَتْ: و از هر جنس گياه زيبا و خوش منظرى كه بيننده را مسرور سازد مى روياند.

از روى تكبّر).

لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ به منظور اين كه مردم را از راه خدا منحرف سازد و چون نتيجه و عاقبت مجادله بدون علم، ضلالت و گمراهى است، خداوند آن را به منزله غرض و هدف قرار داده است.

زير درختانش جارى است، بدرستى كه خداوند آنچه را بخواهد انجام مى دهد. (14)

هر كس گمان كند كه خداوند هرگز پيامبرش را در دنيا و آخرت يارى نمى كند، بايد ريسمانى به سقف خانه خود بياويزد و خود را از آن آويزان كند و نفس خود را قطع نمايد، و نگاه كند كه آيا اين كار خشم او را فرو مى نشاند؟ (15)

اين گونه ما قرآن را به صورت آياتى روشن فرو فرستاديم و بطور يقين خداوند هر كس را كه بخواهد يارى مى كند. (16)

قيامت كه مى بيند به خاطر پرستش بتها داخل آتش مى شود و آرزوى شفاعتى كه از آنها مى داشت برايش ميسّر نيست، با دعا و فرياد مى گويد: لمن ضره اقرب من نفعه لبئس المولى و لبئس العشير: آن كه زيانش از سودش نزديكتر است، دوست بد و ياور بدى است.

وجه ديگر، اين است كه فعل «يدعو» در اين آيه تكرار آن در آيه قبل باشد و گويى گفته شده: يدعو يدعوا من دون اللَّه ما لا يضرّه و ما لا ينفعه. و بعد چنين گفته:

لمن ضره بكونه معبودا اقرب من نفعه بكونه شفيعا لبئس المولى: كسى كه زيان پرستيدنش از سود شفاعتش نزديكتر باشد، بد مولايى است، «مولا» به معناى ياور و عشير يعنى همراه و صاحب، مثل فَبِئْسَ الْقَرِينُ «پس بد همراهى است» (زخرف/ 38) مَنْ كانَ يَظُنُّ هر كس از حسودان و دشمنان رسول خدا كه طمع در شكست آن حضرت دارد و گمان مى كند كه خداوند پيامبرش را يارى نمى كند و از اين كه به

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 194

مطلوب خود نمى رسد خشمگين و غضبناك است.

فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ پس تلاش كند تا آنچه را موجب خشمش شده از بين ببرد و به اين منظور، كار كسى را انجام دهد كه خشمش طغيان كرده تا آن جا كه ريسمانى به سقف خانه اش بسته و خود را حلق آويز كند.

ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ پس ببيند كه آيا نيرنگى كه بكار برده مى تواند نصرت خداوند را كه موجب خشمش بوده، از بين ببرد يا نه؟ در اين آيه خداوند از اختناق و خفگى تعبير به قطع كرده زيرا كسى كه خود را

حلق آويز مى كند، نفس خود را با مسدود ساختن راه آن، قطع مى كند و به همين اعتبار به حالتى كه نفس از ضعف و ناتوانى به شمار افتد «قطع» مى گويند و خداوند اين عمل را كيد و مكر ناميده به اين دليل كه وى اين كار را به عنوان يك حيله و تنها راه چاره انجام داده است يا اين كه خداوند اين مطلب را بر سبيل استهزاء فرموده زيرا اين شخص با اين كارش نتوانسته به هدف خود برسد بلكه حيله اش دامنگير خودش شده است.

خلاصه اين كه هيچ كارى از دست او بر نياميده جز همين كار كه آن هم خشم و غضب او را از بين نمى برد. و بعضى گفته اند معناى آيه اين است: اگر مى خواهد ناراحتى خود را چاره كند ريسمانى به آسمانى كه بر او سايه افكنده ببندد و بالا رود تا وحى را كه بر پيامبر نازل مى شود قطع كند (يا اين كه آسمان بر سر او فرود آيد).

«و ليقطع»: با كسر و سكون «لام» هر دو خوانده شده است، گر چه اصل آن، كسره است، امّا در صورتى كه قبل از آن «فاء» يا «واو» باشد سكون آن نيز جايز است، چون اين حروف به تنهايى به كار نمى روند (بلكه بايد بر سر كلمه اى در آيند) و هر كدام مانند حرفى از خود كلمه مى باشند، مثل: فخذ و عضد (كه به سكون حرف دوم نيز براى تخفيف خوانده مى شوند) و امّا در «ثمّ» حرف ميم تشبيه به دو حرف «فاء»

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 195

و «واو» شده است «1» مثل جمله «اراك منتصبا» (كه براى تخفيف به سكون صاد

خوانده شده است). «2»

وَ كَذلِكَ اين چنين تمام قرآن را به صورت آيات روشن فرو فرستاديم و همچنين خداوند به وسيله آن، كسانى را كه مى داند ايمان مى آورند هدايت مى كند، يا كسانى را كه ايمان آورده اند ثابت قدم مى دارد و بر هدايتشان مى افزايد.

كارهايى كه خود در آنها پديد آورده و آنان را در تسخير خود قرار داده، از باب تشبيه به كارهايى كه فرد مكلّف انجام مى دهد، سجده ناميده است، زيرا هر گونه خضوع در درجه پايين تر از سجده قرار دارد.

وَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ و بسيارى از انسانها سجده مى كنند، سجده اطاعت و عبادت و بعضى گفته اند: يعنى بسيارى از مردم آن گاه كه او را به يگانگى مى ستايند و اطاعتش مى كنند مستحق اجر و پاداش اند.

وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ و بسيارى مستحقّ كيفرند، چون او را سجده نكرده و به يكتايى نستوده اند.

وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ و آن كسى را كه خدا خوار كند و شقاوت و بدبختى ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 197

را برايش مقرّر دارد، و او را داخل آتش جهنّم سازد، برايش گرامى دارنده اى وجود ندارد. آرى خداوند آنچه را بخواهد از اكرام يا اهانت (نسبت به اهلش) انجام مى دهد.

است كه در جنگ بدر روبروى هم به مبارزه پرداختند كه عبارتند از:

1- حمزة بن عبد المطّلب كه با عتبة بن ربيعه جنگيد و او را كشت.

2- على عليه السّلام كه وليد بن عتبه را به قتل رساند.

3- عبيدة بن الحارث پسر عبد المطّلب كه هماوردش شيبة بن ربيعه بود.

فَالَّذِينَ كَفَرُوا از اين جا خداوند گروه هاى متخاصم را از هم جدا كرده و مجازات آنها را بيان مى دارد چنان كه قبلا در آيه 17 فرموده: «إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ.

قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ از پاره هاى آتش لباسهايى كوتاه بر اندام آنها پوشيده مى شود، چنان كه گويى خداوند لباسهاى آتشين را به اندازه بدنهاى آنها تهيّه فرموده

__________________________________________________

1- يستمع مفرد است به اعتبار لفظ «من» و خرجوا جمع است به اعتبار معناى آن.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 199

است همان طور كه لباسهاى (معمولى) به اندازه اشخاص بريده مى شود. و به همين معناست: سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ «جامه هاى آنها را از آتش است» (ابراهيم/ 49).

«حميم»: آب داغ: ابن عبّاس مى گويد: اگر قطره اى از آن بر تمام كوه هاى دنيا بيفتد همه را ذوب مى كند.

«يصهر»: با آن آب داغ روده ها و آنچه در داخل شكم دارند مانند پوستها و ظاهر بدنشان، ذوب مى شود.

«مقامع»: تازيانه ها.

كُلَّما أَرادُوا هر گاه سعى مى كنند كه از شدّت اندوه از دوزخ خارج شوند و خارج مى شوند، باز به آن، برگشت داده مى شوند. حسن بصرى مى گويد: آتش جهنّم با شعله هاى خود چنان بر بدنهاى آنها مى زند كه آنها را به آسمان بلند مى كند و در همان بالا چنان با تازيانه هاى آتشين بر آنها زده مى شود كه در فاصله هفتاد سال به ته جهنّم مى افتند و به

ايشان گفته مى شود: ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ: بچشيد عذابى سخت را كه از آتش پراكنده و بسيار سوزنده تشكيل شده است.

و لؤلؤءا به نصب قرائت شده كه مفعول (دوم) براى فعل محذوف است يعنى و يؤتون لؤلؤا.

«وَ هُدُوا»: اهل بهشت را خداوند هدايت كرده تا بگويند: سپاس خدايى را كه وعده اش را در باره ما درست فرمود و ما را به سوى بهشت هدايت كرد.

«الحميد»: منظور خداست كه بواسطه نعمتهايش نسبت به بندگان شايان ستايش و حمد مى باشد. «اساور» جمع «اسوار» كه خود به سه طريق خوانده مى شود: اسوار، سوار و سوار.

و سواره بر مركبهاى لاغر از راههاى دور، به خانه خدا بيايند. (27)

تا شاهد منافع گوناگون

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 201

خود بوده و نام خدا را در روزهاى مخصوصى به هنگام ذبح چهار پايانى كه خدا به آنها، روزى داده است ببرند، پس از گوشت آنها بخوريد و بينواى فقير را نيز اطعام كنيد. (28)

بعد از آن، بايد آلودگيها را از خود بر طرف كنند و به نذرهاى خود وفا نمايند و بر گرد آن خانه قديم، طواف كنند. (29)

اعمال حج اين بود، و هر كس حرمت حرامهاى خدا را بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است، و تمام چهار پايان براى شما حلال شدند، بجز آنچه بر شما [حرمت آن ] خوانده مى شود، پس از پليديها كه بتهايند و از گفتار دروغ دورى كنيد. (30)

الحرام تنها خانه نيست بلكه شامل تمام مسجد و حرم است چنان كه در سوره اسراى مى فرمايد: خداوند در شب بنده اش را از مسجد الحرام حركت داد با اين كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در ميان خانه كعبه نبود.

__________________________________________________

1- سواء خبر مقدم يعنى العاكف فيه و البادى سواء. مجمع البيان، ج 7، ص 79، الحجّة.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 202

وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ «إلحاد» به معناى خروج از حدّ اعتدال و ميانه روى است و دو كلمه «بالحاد» و «بظلم» حال مترادف هستند و مفعول فعل «يرد» ذكر نشده تا هر مطلب و مرادى را شامل شود و گويى چنين گفته است: و من يرد فيه مراد امّا، هر كس هر اراده اى كند كه ظالمانه باشد و از حدّ اعتدال و ميانه روى بيرون رود او را عذابى دردناك خواهيم چشانيد و منظور اين است كه هر كسى در آن مكان مقدّس حضور پيدا كند بر او واجب است كه در تمام كارهاى مهم خود، راه نيكى و عدالت را پيشه كند. خبر «ان» كه در اول آيه آمده محذوف است و جواب شرط بر آن دلالت مى كند، و تقدير آيه اين است: انّ الذين كفروا و يصدون عن سبيل اللَّه و المسجد الحرام نذيقهم من عذاب اليم و كل من ارتكب فيه ذنبا فهو كذلك: «كسانى كه كافر شده و مردم را از راه خدا و مسجد الحرام مانع مى شوند، از عذاب دردناك به آنها مى چشانيم و هر كس در آن جا گناهى مرتكب شود همين طور است.»

وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ به ياد بياور

هنگامى را كه جايگاه خانه كعبه را براى ابراهيم محلّ رفت و آمد قرار داديم تا براى آباد ساختن و عبادت كردن به آنجا مراجعت كند.

أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً حرف «ان» تفسيريّه است، يعنى ابراهيم را بنده خود قرار داديم و به او گفتيم: شرك نياور و خانه من (حرم) را از بتها و كثافتها پاك ساز و مبادا در اطراف آن چنين چيزها مطرح شود.

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ در ميان مردم نداى عمومى براى حجّ سرده و بگو: (اى مردم) حجّ به جاى آوريد يا حجّ بر شما واجب است و چنان كه روايت شده است، حضرت ابراهيم بر بالاى كوه ابو قبيس رفت و فرمود: اى مردم، خانه پروردگارتان را زيارت كنيد، خداوند صداى او را به تمام مردمى كه مى دانست در آينده تا قيامت به حج خواهند رفت رسانيد و آنها نيز او را در پشت پدرانشان با لبّيك گفتن پاسخ مثبت دادند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 203

از حسن بصرى نقل شده است كه اين آيه خطاب به پيغمبر اسلام است كه مأمور شد مردم را در آخرين حجش به وجوب حج آگاه كند.

«رجالا» يعنى در حال پياده، رجال و راجل مثل قيام و قائم است. «وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ»: اين عبارت نيز حال است و عطف بر حال قبلى يعنى «رجالا» مى باشد و گويى فرموده است: رجالا و ركبانا: پياده و سواره. «يأتين»: صفت براى «كل ضامر» است كه مفرد و در معناى جمع مى باشد. امام صادق عليه السّلام رجّالا به ضم «راء» با تشديد قرائت كرده و فرموده:

هم «الرّجاله»

: آنها پيادگانند (در مقابل خيّاله: اسب سواران). «1»

فعل يأتين، يأتون

نيز قرائت شده بنا بر اين كه صفت براى رجال و ركبان باشد، فجّ عميق يعنى راه دور.

لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ با نكره آوردن «منافع» بهره هاى دينى و دنيوى ويژه عبادت مراسم حجّ را اراده كرده است كه در عبادتهاى ديگر يافت نمى شود، و بعضى گفته اند مراد از آن، منافع آخرت است از قبيل عفو و مغفرت.

در معناى ايّام معلومات اختلاف است: از امام باقر عليه السّلام روايت شده است كه منظور از آن، روز قربانى و سه روز بعد از آن، يعنى ايّام تشريق مى باشد و منظور از ايّام معدودات دهه ذيحجّه است، قول ابن عباس همين است و زجّاج نيز اين را برگزيده و گفته است: دليلش اين است كه «ذكر» در اين جا، دلالت مى كند بر تسميه يعنى گفتن بسم اللَّه كه هنگام ذبح و نحر خوانده مى شود و اين روزها اختصاص به اين عمل دارد. از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه مراد از ذكر، تكبيراتى است كه در منا، بعد از پانزده نمازى كه اول آن، نماز ظهر روز عيد قربان است گفته مى شود و آن چنين است:

اللَّه اكبر اللَّه اكبر لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر اللَّه اكبر و للَّه الحمد اللَّه اكبر على ما

__________________________________________________

1- خيّاله جمع خيّال: اسب سوار. منجد الطلاب ماده خال. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 204

هدانا و الحمد للَّه على ما رزقنا من بهيمة الانعام.

«بهيمة»: اين كلمه شامل هر چهارپايى مى شود، اما در اين جا كه با كلمه «انعام» توضيح داده شده است منظور: شتر و گاو، و ميش و بز است. امر به خوردن از گوشت اينها امر اباحه و جواز است

نه وجوب و علّت آن اين است كه مردم زمان جاهليت از گوشت قربانيان خود نمى خوردند. و مى تواند امر را استحبابى دانست، چون در اين كار مساوات و هماهنگى ميان فقرا و اغنياء حاصل مى شود. «بائس»:

كسى است كه گرفتار مصيبت و ناراحتى شود.

قضاى تفث، يعنى كوتاه كردن شارب و ناخنها و تراشيدن موى زهار و بوى خوش به كار بردن «تفث»: و به معناى چرك و كثافت است و مراد از آن در آيه اين است كه در حجّ تقصير كنيد و كثافتها و آلودگيهاى خود را بر طرف سازيد.

وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وفا به عهدهاى خود كنند، مقصود اعمال واجب در حجّ و يا كارهاى نيكى كه نذر كرده اند تا در ايّام حج انجام دهند.

وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ منظور طواف زيارت است. مفسّران شيعه گفته اند: مراد طواف نساء است كه به آن وسيله زن بر مرد حلال مى شود و پس از طواف زيارت تحقّق مى يابد.

«عتيق»: قديمى، زيرا خانه كعبه نخستين خانه اى است كه براى مردم بنا شده است و بعضى گفته اند يعنى از شرّ جبّاران آزاد شده (نجات يافته) است. چه بسا ستمكارانى كه در صدد خراب كردن آن بر آمدند و خداوند آنان را از اين عمل باز داشت و برخى گفته اند يعنى: از غرق نجات يافته و برخى ديگر گفته اند: عتيق يعنى كريم و بزرگوار زيرا از بزرگوارى آن خانه است كه همه چيز در آنجا آزاد است از عتاق الطّير و الخيل، گرفته شده يعنى: پرنده از قفس آزاد و اسب از سوارى در امان است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 205

«ذلك»: خبر براى مبتداى محذوف، يعنى امر و شأن همان است.

«1» «حرمات» جمع حرمه است. يعنى چيزى كه هتك آن روا نيست، و تمام آنچه را خداوند بر بندگانش واجب كرده، خواه از مناسك باشد يا نباشد از حرمات هستند. بنا بر اين مى توانيم اين مورد را عام و شامل تمام واجبات بدانيم و مى توانيم بر خصوص اعمال حجّ حملش كنيم. «2»

فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ پس تعظيم و بزرگداشت آنچه خدا محترم شمرده براى او بهتر است و منظور از تعظيم حرمات توجه به اين است كه حفظ حريم مرزهاى الهى واجب و لازم است.

إِلَّا ما يُتْلى عَلَيْكُمْ (استفاده از چهارپايان بر شما حلال است) مگر آنچه دستور تحريمش بر شما خوانده مى شود. منظور آيه 3 سوره مائده است: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ ... «بر شما مؤمنان حيوان مرده و خون و گوشت خوك و آنچه بنام غير خدا كشته شده و (جز اينها كه در بقيه آيه ذكر شده) حرام مى باشد».

فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ خداوند پس از آن كه بندگانش را به توجّه نسبت به محرّماتش وادار فرموده در اين قسمت به دورى از بتها و گفتار دروغ سفارش مى كند زيرا توحيد خداوند و نفى شرك از ذات اقدس او، و نيز صادق گفتار، بيشترين حرمت را داراست.

بعضى گفته اند: قول روز گفتار مردم دوره جاهليّت است كه مى گفتند: لبيك را شريك لك، الا شريك هو لك، تملكه و ما ملك: «خدايا شريكى براى تو نيست جز شريكى كه تو او و مملوكاتش را مالك هستى.»

__________________________________________________

1- اى هكذا امر الحج و المناسك يعنى امر حج و اعمالش اين بود. اين كلمه مورد وقف نيز هست.

مجمع البيان.

2- به نظر اكثر مفسّران مراد از

حرمات به قرينه خود آيات، مناسك حج است و ابن زيد گويد منظور از اين حرامها: خانه كعبه، مسجد الحرام، ماههاى حرام، و بلد الحرام است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 206

آنچه روزيشان داده ايم انفاق مى كنند. (35)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 207

نقل شده است كه فرمود:

لا تماكس فى اربعة اشياء: فى الاضحيّة و فى ثمن النّسمة و فى الكفن و فى الكراء الى «مكة»،

در [قيمت ] چهار چيز چانه مزن: خريد گوسفند قربانى و برده و كفن و كرايه (مركب) به سوى مكّه.

فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ تقدير جمله اين است كه فإن تعظيمها من افعال ذوى تقوى القلوب يعنى: پس اين تعظيم شعائر (كه شخص انجام مى دهد) از كارهاى صاحبان

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 208

دلهاى پرهيزكار است، و بدون اين تقديرات معناى آيه درست در نمى آيد، زيرا بايد از جمله جزاء رابطه اى با «من» شرطيّه وجود داشته باشد تا دو جمله با يكديگر پيوند يابند. اين كه خدا فقط قلوب را ذكر كرده، به اين سبب است كه قلب جايگاه تقوى است و موقعى كه ايمان در قلب جايگزين شود اثر آن در اعضا پيدا مى شود.

«لكم» براى شما، در اين قربانيها (شعائر) سودهايى است از قبيل سوار شدن بر آنها و نوشيدن شير آنها. الى اجل مسمى: تا زمانى كه قربانى شوند و گوشتهايشان صدقه داده شود.

ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ «ثم» در اصل براى تراخى در زمان است امّا اين جا براى تراخى در احوال به كار رفته و معناى آيه اين است: براى شما در اين قربانيها سودهاى دنيوى و اخروى بسيارى است و بعد، بالاتر از همه اين منافع، اين است كه به خانه كعبه منتهى مى شود.

«محلها» يعنى جا و مكان يا وقت و زمان وجوب كشتن قربانى، يا پايان وجوب قربانى وقتى است كه حاجيان به خانه كعبه برسند، مثل: هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ «تا به صورت قربانى به كعبه برسد» (مائده/ 95).

قربانى

اگر براى حج باشد در صحراى منا و اگر براى عمره باشد در مكّه كشته مى شود.

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً اين كلمه به فتح «س» مصدر (ميمى) به معناى «نسك» عبادت است و به كسر آن به معناى جايگاه عبادت مى باشد، يعنى بر هر جامعه اى واجب كرديم كه براى خدا قربانى كنند و اسم خدا را بر قربانيان خود ببرند.

فَلَهُ أَسْلِمُوا پس تنها به ياد او باشيد، و از روى خلوص نيّت از او ياد كنيد خلوصى كه ذرّه اى از شرك در آن راه نيابد.

وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ متواضعان را بشارت ده «مخبتين» در لغت از خبت و به معناى زمين پست و هموار مى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 209

خدا هيچ خيانتكار كفران كننده را دوست نمى دارد. (38)

به آنها كه مورد جنگ واقع شده اند اجازه دفاع داده شده است زيرا مورد ستم واقع شده اند و به طور يقين خداوند بر يارى آنها قادر و تواناست. (39)

همانهايى كه بناحق از خانه هاى خود بيرون رانده شدند و تنها گناهشان اين بود كه مى گفتند: پروردگار ما خداست، و اگر خداوند شرّ بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نمى كرد ديرها و صومعه ها و معابد يهود و نصارى و مساجدى كه نام خدا در آن برده مى شود، ويران مى شد، آرى بطور حتم خداوند به كسانى كه او را يارى كنند، يارى مى كند، بدرستى كه خداوند نيرومند و با عزّت است. (40)

از ميان مچ تا زانو به هم بسته شده باشد. از امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه «صوافن» قرائت فرموده، و اين قرائت از ابن مسعود و ابن عباس نيز نقل شده و از صفوان الفرس گرفته شده به اين معنى كه اسب بر روى سه دست و پا مى ايستد و چهارمى را از طرف سم بلند مى كند، چنان كه شتر گاهى يكى از دو دستش بسته مى شود و بر روى سه دست و پا مى ايستد.

فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها هنگامى كه شتر قربانى بر روى زمين بيفتد، يعنى بطور كلى روح از بدنش خارج شود. فعل «وجب»: از وجب الحائط وجبة (ديوار سقوط كرد) و «وجبت الشمس جبة» (آفتاب غروب كرد) گرفته شده است.

فَكُلُوا مِنْها خوردن و خوابيدن از آن براى شما حلال است. «قانع» يعنى سائل، از قنعت اليه و كنعت يعنى در مقابل او كرنش كردم و با قناعت از او درخواست كردم. «و المعتزّ»: كسى كه خود را در معرض اطعام قرار مى دهد ولى سؤال نمى كند.

يا اين كه «قانع» به معناى خشنود و راضى است كه به هر چه او را بخشيده اى قناعت مى كند. و «معترّ» كسى است كه از كنار تو عبور مى كند و چيزى به او عطا مى كنى. فعلهاى: عراه و اعتراه، عرّه و اعترّه، همه به يك معناست.

سَخَّرْناها لَكُمْ حيوانهاى قربانى را چنان در اختيار شما قرار داديم كه آنها را به فرمان خود در مى آوريد و آنها را به دربند مى سازيد، اين چيزى است كه خداوند بر آن نسبت به بندگانش منّت گذاشته است.

لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها گوشتهايى كه تصدّق داده مى شود و خونهايى

كه از نحر كردن شتر بر زمين ريخته مى شود، چيزى نيست كه رضايت و خشنودى خداوند را جلب كنند، بلكه آنچه رضايت حق تعالى را جلب مى كند، پرهيزكارى و اخلاص و نيّت پاك شماست. دو فعل: «ينال» و «يناله» با «تا» (مؤنث غايب) نيز خوانده شده است. روايت شده است كه مردم زمان جاهليّت وقتى كه (قربانيها) را نحر مى كردند، خانه خدا را به خون آلوده مى ساختند. و مسلمانان هم وقتى كه در

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 212

اوّلين مرتبه، حج را بجاى آوردند خواستند همين كار را انجام دهند اين بود كه خدا اين آيه را نازل فرمود.

لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ در اين آيه خداوند پس از تكرار يادآورى نعمتها به عنوان تسخير، مى فرمايد: غرض از تسخير اين همه نعمتها اين است كه چون خدا شما را هدايت كرده، او را بزرگ شماريد و با جمله: اللَّه اكبر على ما هدانا، تكبير بگوييد. بعضى گفته اند: در «تكبير» معناى «شكر» نهفته است و مثل آن، متعدّى شده يعنى (تسخير اين نعمتها) به خاطر اين است كه با تكبير و تهليل، خدايى كه شما را به مراسم دينى و مناسك حجّش هدايت كرده، سپاس گزاريد.

إِنَّ اللَّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا سپس در اين آيه، دفاع و يارى خود را مخصوص مؤمنان دانسته است مثل آيه: إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا، «ما پيامبران خود و آنان را كه ايمان آورده اند يارى مى كنم» (مؤمن/ 50).

و آن گاه علت اختصاص مؤمنين را به اين امر چنين بيان كرده است كه اضداد آنها يعنى كسانى را كه نسبت به خدا و رسولش خيانت و نعمتهاى الهى را كفران مى كنند،

دوست نمى دارد. «يدافع» «يدفع» نيز خوانده شده ولى قرائت مشهور به معناى مبالغه در دفاع است يعنى: خداوند بسيار از مؤمنان دفاع مى كند چنان كه شخص مغلوب در صحنه دفاع، زياد تلاش مى كند (كه شكست نخورد).

أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ دو فعل «اذن» و «يقاتلون» هر يك به دو صورت معلوم و مجهول خوانده شده و در اصل اذن لهم فى القتال بوده و مأذون فيه، حذف شده است، زيرا «فعل» «يقاتلون» بر آن دلالت مى كند.

«بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا»: به خاطر اين كه آنها مورد ستم واقع شده اند، مراد اصحاب و ياران پيامبر مى باشد.

اين آيه: اوّلين آيه اى است كه راجع به جنگ و جهاد نازل شده و خبر دادن به اين كه خداوند مى تواند مجاهدان مظلوم را يارى كند خود وعده يارى به آنهاست و آيه

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 213

قبل نيز كه فرمود خدا از مؤمنان دفاع مى كند دليل بر همين معنا مى باشد.

إِلَّا أَنْ يَقُولُوا فعل منصوب در محلّ جرّ و بدل از «حقّ» مى باشد، يعنى اينان بدون هيچ دليلى از خانه هايشان رانده شده اند فقط به سبب اين كه موحّد بودند، در حالى كه اين صفت مى بايست موجب اقتدار و استقرارشان باشد نه سبب اخراج از ديار.

وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ اگر نه اين بود كه اراده خداوند به تسلّط مسلمانان (اهل توحيد) بر كفّار تحقّق يابد، مشركان بر اهل ايمان و مراكز عبادتشان مسلّط مى شدند و آنها را از بين مى بردند: و در اين صورت، نه براى مسيحيان كليسايى و نه براى راهبانشان ديرى و نه براى يهود كنيسه اى و نه براى مسلمانان مسجدى باقى مى گذاشتند، و اين كه در قرآن كنيسه يهوديان كه معبد آنهاست صلوة

ناميده شده، به اين جهت است كه در آن جا به نماز و دعا مى پردازند.

امام صادق عليه السّلام اين كلمه را صلوات با ضمه «صاد» و «لام» خوانده و آن را به حصارها و ديوارهاى محكم تفسير فرموده است. «دفع» «دفاع» و «هدمت»، «هدمت» به تخفيف نيز خوانده شده است.

«مَنْ يَنْصُرُهُ»: يعنى كسى كه دين خدا و اوليائش را يارى مى كند.

انبيا را

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 215

اقوامشان تكذيب كردند و تو بايد از آنها (در اين امر) الگو بگيرى.

وَ كُذِّبَ مُوسى و حضرت موسى نيز با ظهور آن همه معجزاتش مورد تكذيب واقع شد.

فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ پس كيفر مرا ديدى كه چگونه تكذيب آنها را انكار كردم، زشتى كارشان را به آنها نشان دادم و وضعشان را دگرگون ساختم: نعمتهايشان را به نقمت و آسايششان را به رنج و آبادانيهايشان را به خرابى مبدّل كردم.

فَهِيَ خاوِيَةٌ خاوى: به معناى ساقط و افتاده است، از خوى النجم: وقتى كه ستاره غروب كند، و يا به معناى خالى است، از خوى المنزل، خانه از اهلش خالى شد و خوى بطن الحامل، شكم حيوان باردار خالى شد، يعنى زاييد.

عَلى عُرُوشِها هر چه در بالا قرار گرفته و سايه افكنده از قبيل سقف خانه يا سايبانها يا داربست درخت انگور و جز اينها «عرش» گفته مى شود. حال اگر «عَلى عُرُوشِها» متعلّق به «خاويه» باشد جمله به يكى از سه معناى زير خواهد بود:

نخست اين كه آن قريه روى سقفهايش افتاد، يعنى سقف خانه ها روى زمين سقوط كرده سپس ديوارها بر روى آنها خراب شد. دوم اين كه تنها سقف خانه ها فرو افتاد. سوم اين كه با وجود سقفها و خراب نشدن خانه، از سكنه خالى شد. اما اگر خبر بعد از خبر باشد معنايش اين مى شود: سقف خانه ها بر زمين افتاده ديوارها مشرف بر زمين باقى مانده بود. فعل «اهلكناها» «اهلكتها» نيز قرائت شده است.

«بئر معطله» به معناى چاهى است آباد كه در آن آب و ابزار استفاده از آب وجود دارد امّا به علت هلاك شدن مردمش متروك

مانده و از آن آب كشيده نمى شود. و معناى آيه اين است: چه بسا چاههايى كه استفاده از آنها را تعطيل كرديم. «وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ» و چه بسيار كاخهاى برافراشته را كه از ساكنان آنها خالى كرديم. اين جا فعل «اخليناها» حذف شده چون «معطّله» بر آن دلالت مى كند، و همين دليل بر آن است كه «على» در «على عروشها» به معناى «مع» يعنى «با» مى باشد. «مشيد»: مرتفع و بلند و يا گچكارى شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 216

خودشان اهل دوزخند. (51)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 217

در اين امر عجله و شتاب نمى كند، و از نشانه هاى حلم و كوتاه شمردن او مدتهاى طولانى را اين است كه يك روز نزد او به قدر هزار سال شما مى باشد. بعضى گفته اند معناى اين آيه اين است. چگونه درخواست تعجيل عذاب از كسى مى كنند كه يك روز از روزهاى عذابش به اندازه هزار سال از سالهاى شما مى باشد؟ چون روزهاى سخت، طولانى و دراز جلوه مى نمايد.

وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ چه بسيار ساكنان شهرهايى كه (در عذابشان شتاب نكردم) مدّتى مهلتشان دادم و سپس عذابشان كردم و باز گشت همه به سوى من است.

وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا آنهايى كه در تباه ساختن آيات ما تلاش داشتند، بر آنها طعنه مى زدند، مسخره مى كردند آنها را «سحر» يا «شعر» يا «أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ» و امور سر گرم كننده مى خواندند.

«معاجزين» يعنى به گمان خود بر آيات الهى سبقت مى گرفتند «معجزين» نيز خوانده شده، يعنى آنها به زعم خود عاجز كننده آيات خدايند و طمع دارند كه مكرشان نسبت به اسلام به سود آنان تمام شود، يا اين كه آنها با اين سخنانشان قصد دارند پيامبر ما را عاجز و ناتوان سازند «عاجزه» و «سابقه» به يك معناست، زيرا هر كدام از مسابقه دهندگان مى خواهد ديگرى را از پيوستن به خود ناتوان سازد و موقعى كه بر او سبقت بگيرد گفته مى شود عجّزه و اعجزه: او را ناتوان ساخت.

وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ (53) وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (54) وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ (55)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 219

اين كه هر گاه آيات الهى را تلاوت كند شيطان در ميان سخن او مى افتد و او را بخواندن عباراتى غلط وادار مى سازد كه ديگران خيال مى كنند آنها از جمله وحى است و سپس خداوند با آيات محكماتش آنچه را شيطان القا كرده برطرف مى سازد. بعضى گفته اند: عدّه اى از كفّار اين عبارات را در ميان سخنان پيغمبر اكرم القا كردند، و چون كارى است كه با وسوسه شيطان انجام شده به او نسبت داده شده است و از چيزهايى كه تأييد مى كند كه تمنّى به معناى تلاوت است قول حسّا بن ثابت مى باشد:

تمنى كتاب اللَّه اول ليلة و آخرها لاقى حمام المقادر

(در اول شب كتاب خدا را تلاوت كرد و در آخر شب مرگ مقدّر شده را ملاقات كرد). «3» از مجاهد نقل شده است كه هر گاه وحى به تأخير مى افتاد پيامبر اكرم آرزوى نزول وحى مى كرد و در اين حال شيطان آنچه را او آرزو كرده بود با وساوس خود بر زبان وى جارى مى ساخت ولى خداوند با ارشاد پيامبر نسبت به مخالفت با شيطان گفته هاى او را نسخ و وسوسه هايش را باطل مى كرد، و گفته شده است: تلك

__________________________________________________

1- غرانيق جمع غرنوق بر وزن مزدور، يك نوع پرنده آبى سفيد يا سياهرنگ است و به معانى ديگر نيز آمده است. قاموس اللغه پاورقى تفسير نمونه، ج 14، ص 141.

2- اكثر محقّقان گفته اند: اين داستان كه برادران عامّه آن را در سبب نزول اين آيات ذكر كرده اند خرافه و نادرست است. رجوع شود به كتاب الهدى الى دين المصطفى العلّامه شيخ محمد جواد البلاغى، ج 1، ص 123 چاپ صيدا و تفسير نمونه، ج

14، ص 141، افسانه ساختگى غرانيق.

3- بعضى به جاى مصراع دوم گفته اند: تمنى داوود الزّبور على رسل: چنان كه حضرت داوود زبور را با رفق و نرمى مى خواند. كشّاف، ج 1، پاورقى ص 157 ذيل آيه 78 سوره بقره الّا امانىّ.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 221

الغرانيق «1» اشاره به ملائكه است يعنى آنها شفاعت مى كنند، نه بتها.

«غرانيق» جمع غرنوق و به معناى جوان خوش صورت و شاداب است.

فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ پس خداوند آنچه را شيطان بر زبان او القا مى كند، محو و نابود كرده و سپس آيات خود را ثابت و محكم مى كند تا چيزى كه باعث پراكندگى است در آن راه نيابد.

لِيَجْعَلَ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ (اين ماجراها) به خاطر اين بوده است كه القائات شيطان و تمكّن او بر اين امر، آزمونى باشد تا بيش از پيش بر شكّ و تاريكى قلبهاى منافقان بيمار دل و بر ايمان و يقين اهل ايمان كه به نور حقيقت مى نگرند بيفزايد.

وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ منظور از اين سنگدلان، اهل شرك و تكذيب كنندگان مى باشد.

وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ مراد، منافقان و مشركان مورد بحث مى باشند و در اصل «انّهم» بوده امّا خداوند به منظور اين كه بر ظالم بودن آنها حكم كرده باشد به جاى ضمير به اسم ظاهر تعبير فرموده است. معناى آيه اين است: اين ستمكاران در باره خداوند سرگرم دشمنى و گرفتار مخالفتى هستند كه دور از حقّ است.

وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ و تا آنهايى كه از علم و حكمت خداوند آگاهى دارند بدانند كه دين او حقّ است و از سوى پروردگار تو است، پس به آن تصديق كنند.

فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ تا

دلهاى آنان تسكين و آرامش پيدا كند.

وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند هدايت مى كند تا امور متشابه در دين را بخوبى توجيه و تأويل كنند و هيچ گونه شكّ و ترديدى در دل آنان راه نيابد.

«فى مرية منه» ضمير به قرآن يا رسول بر مى گردد.

«يَوْمٍ عَقِيمٍ» مقصود از اين كلمه روز (جنگ) بدر است و براى آن چند وجه ذكر

__________________________________________________

1- كه به قول عامّه از القائات شياطين بود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 222

كرده اند:

1- چون در آن روز فرزندان كشته شدند، گويى زنان در اصل نزاييده و عقيم بودند.

2- جنگجويان را فرزند جنگ مى گويند. پس روزى كه كشته شوند به طور مجاز روز عقيم گفته مى شود.

3- چون در آن روز ملائكه در جنگ وارد شدند اهميّت فوق العاده اى يافت و از اين جهت «يوم عقيم» ناميده شده چنان كه شاعر گفته است:

عقم النساء فما يلدن شبيهه ان النساء بمثله لعقيم

(زنها عقيم شدند و مانند او را نخواهند زاييد/ آرى زنان از زاييدن شخصى مثل او عقيمند).

4- بعضى گفته اند مراد روز قيامت است، و به اين دليل عقيم گفته شده است كه شبى برايش نيست، و گويى اصل آيه چنين بوده: تأتيهم الساعه او يأتيهم عذابها روز قيامت يا عذاب آن به سوى آنها مى آيد. و به جاى ضمير «هاء» اسم ظاهر «يوم عقيم» آمده است.

(58) لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ (59) ذلِكَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (60)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 223

الجامع، ج 4، ص: 224

نقل شده است كه اهل ايمان خدمت رسول خدا عرض كردند: يا رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله: ما از پاداش نيكى كه خداوند به شهداى مقتول عنايت مى كند آگاهيم، حال مى خواهيم بدانيم: پاداش ما كه مانند آنها در ركاب تو جهاد مى كنيم اگر (به اجل خود) با تو بميريم، چه خواهد بود؟ اين جا بود كه خداوند اين دو آيه را نازل كرد.

وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ كسى كه ستمگر را به مقدار جرمش كيفر كند. و دليل اين كه چنين كيفرى را «معاقبه» گويند اين است كه ظلم ظالم علّت اين كيفر است و اين كيفر، معلوم و مسبّب همان ظلم اوست، چنان كه (گاهى) به خاطر مناسبت و ملابست، شيئى را بر نظير يا بر نقيضش حمل مى كنند.

«لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ» ضمير «هاء» به ستمديده برمى گردد: خداوند ستمديده را يارى مى كند.

لَعَفُوٌّ غَفُورٌ خداوند بسيار عفو كننده و آمرزنده است. منظور اين است پيامبر را بر ترك گذشت از گنهكار كه در آيات زير مأمور شده است سرزنش نمى كند، از قبيل آيه: وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى «عفو و گذشت به تقوا نزديكتر است» (بقره/ 237).

و آيه: فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ «پس كسى كه عفو و اصلاح كند، پاداش او بر خداست» (شورى/ 40).

لَطِيفٌ خَبِيرٌ (63) لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (64) أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ (65)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 225

آنچه در شب و روز اتّفاق مى افتد احاطه دارد، به اين سبب است كه او ذات مستجمع جميع صفات كمال است خداونديش جاودانه و هر معبودى جز او باطل و بى اساس است او را همانندى نيست و وجودى والا مقام تر و حكومتى با اقتدارتر از او متصوّر نيست.

فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً رفع فعل مفيد اثبات سر سبزى زمين است، امّا اگر به عنوان جواب استفهام، نصب داده شود سبز شدن زمين را نفى مى كند. «1»

«لطيف خبير» خداوند داراى لطف است، يعنى علم و فضلش به بندگان مى رسد و نسبت به مصالح آنها آگاه است.

سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ آنچه از چارپايان و حيوانات در روى زمين قرار دارد در اختيار شما گذاشت كه از آنها بهره ببريد و بر آنها در خشكى سوار شويد و در دريا نيز مركبهايى را براى شما به حركت در آورد، و جز اينها از امورى كه در اختيار شماست. «وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ» و آسمان را نگه مى دارد كه مبادا، جز به فرمان و مشيّت او، بر زمين سقوط كند.

مِنْ نَصِيرٍ (71) وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آياتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ (72)

__________________________________________________

1- براى اين عبارت دو توضيح ذكر شده است.

الف: اگر منصوب شود عكس غرض حاصل مى شود مثل الم تر أنّي انعمت عليك فتشكر معنايش نفى شكر و شكايت از عدم سپاسگزارى منعم عليه شده. كشّاف، ج 3، ص 168.

ب: اگر منصوب و جواب استفهام باشد، لازمه اش آن است كه رؤيت نزول آب، سبب سبزى زمين باشد و حال آن كه وجود آب سبب آن است نه رؤيت. املاء ما منّ به الرحمن، ج 2، ص 146.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 227

و چيزهايى را كه علم و آگاهى به آن ندارند، و براى ستمكاران ياور و پناهى نيست. (71)

و هر گاه آيات روشن ما بر آنها خوانده مى شود در چهره كافران آثار انكار را مشاهده مى كنى چنان كه نزديك

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 228

است بر خيزند و به كسانى كه آيات ما را بر آنها مى خوانند حمله كنند، بگو آيا شما را به بدتر از اين خبر دهم؟ همان آتش سوزنده اى كه خدا به كافران وعده داده و بدترين جايگاه است. (72)

پوشيده است و حال آن كه با دليل معلوم شده است كه خداوند سبحان به، هر چه در آسمان و زمين رخ دهد، عالم است و پيش از پيدايش، همه را در لوح محفوظ ثبت كرده است.

إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ و حفظ اين مطلب و اثبات و احاطه بر آن، بر خداوند آسان است.

وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ چيزى را مى پرستند كه در صحّت و پرستش آن به دليل

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 229

آسمانى (شرعى) تمسّك نجسته و برهان عقلى آن را نشناخته اند و آن كه مرتكب چنين ظلمى شده كسى ندارد كه وى را يارى كند. «المنكر» چهره زشت و ناپسند كه از اخم كردن و درهم كشيدن صورت پيدا شود يا (مصدر ميمى) و به معناى انكار است مثل مكرم به معناى اكرام.

يَكادُونَ يَسْطُونَ وقتى كه آيات ما خوانده مى شود نزديك است كه كافران از شدّت خشم به كسانى كه آن را برايشان تلاوت مى كنند يورش و حمله آورند.

أَ فَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ آيا بدتر از اينها براى شما خبر دهم؟ و آن آتش است كه خدا به كفّار وعده عذابش را داده است و در معناى «مِنْ ذلِكُمُ» دو احتمال ذكر شده است:

الف: از حمله شما و خشمتان نسبت به آنان كه آيات ما را مى خوانند.

ب: از خشم و غيظى كه به سبب خواندن آيات ما بر شما، برايتان پيدا مى شود. و در اعراب «النّار» نيز دو احتمال وجود دارد.

يكى اين كه خبر براى مبتداى محذوف باشد چنان كه گويى كسى مى پرسد: بدتر از اينها براى كفّار چيست؟ خداوند مى فرمايد: بدتر از همه اينها، آتش است.

احتمال دوم

اين كه مبتدا باشد و جمله «وَعَدَهَا اللَّهُ» خبر آن، يا استينافيه است.

و سجود كنيد و پروردگارتان را پرستش كنيد و كار نيك انجام دهيد تا رستگار شويد. (77)

در راه خدا كوشش و مجاهده كنيد و حق جهادش را ادا نماييد، او شما را برگزيد، و كار مشقّت بارى بر شما در دين قرار نداد، آرى اين همان آيين پدر شما ابراهيم است، او شما را در كتابهاى پيشين و در اين كتاب مسلمان ناميد، تا اين كه پيامبر، بر شما شاهد و گواه باشد و شما، بر مردم، پس نماز را بپاى داريد و زكات را بدهيد و به خداى تمسّك جوييد كه او مولا و سرپرست شماست، چه نيكو مولا و چه خوب ياورى است. (78)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 231

همه شان براى اين امر اجتماع كنند (و اگر مگس از بتها چيزى بربايد قدرت بر گرفتن آن را ندارند، بقيه آيه).

ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ منظور از «طالب» مگس يا پشه و مراد از مطلوب، بت است و بعضى عكس اين را گفته اند و (بنا بر اين) معناى آيه اين است كه رباينده (مگس يا پشه) و ربوده شده (بت) هر دو، عاجز و ناتوانند و نيز گفته شده: عبادت كننده و عبادت شده، هر دو نادانند.

ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ اين بت پرستان حق تعالى را چنان كه بايد شناخت نشناختند و تعظيمى كه شايسته اوست انجام ندادند، به خاطر اين كه بتهاى بى خاصيّت را شريك او قرار دادند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 232

اللَّهُ يَصْطَفِي در اين آيه خداوند اعتقاد مشركان را، مبنى بر اين كه نمى شود رسول و فرستاده خداوند، از نوع بشر باشد، مردود مى داند و بيان مى فرمايد كه فرستادگان خدا، ممكن است از فرشتگان و يا از انسانها باشند. بعد بيان فرموده است كه ذات اقدس او از حال وضعيّت تمام اهل تكليف آگاه است، چه آنان كه از دنيا رفته و چه آنها كه در حال حياتند، بنا بر اين در مقابل اختيار او، و فرمانش اعتراضى نيست.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا در اين آيه نخست خداوند امر به نماز فرموده كه بزرگترين عبادت است و سپس به ساير عبادات از قبيل: روزه، حج، و زكات پرداخته و در آخر به طور عموم امر به انجام دادن كارهاى خير فرموده در باره تفسير معناى «خير» ابن عباس مى گويد: «خير» صله رحم و اخلاق پسنديده است.

لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ تمام آنچه گفته شد، انجام

دهيد، در حالى كه بدون تكيه به اعمال خود فقط (از خداوند) اميد رستگارى داشته باشيد. از عقبة بن عامر نقل شده است كه عرض كرد يا رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله آيا در سوره حج، دو سجده است؟ فرمود: آرى، اگر دو سجده را انجام ندهى، آن دو آيه را مخوان. «1»

وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ اين جا خداوند، دستور جنگ (در راه خدا) يا جهاد با نفس را داده كه جهاد اكبر است. چنان كه روايت شده است وقتى آن حضرت از جنگى برگشت فرمود: «(اكنون) از جهاد اصغر به جهاد اكبر بازگشتيم». معناى آيه اين است: در راه خدا يا براى خدا بكوشيد.

«حَقَّ جِهادِهِ»: اين عبارت مانند آن است كه مى گويند: هو حق عالم يعنى او براستى عالم است. در آيه قاعده اين بود كه گفته شود: حق الجهاد فيه، يا حق جهاد كم فيه، جز اين كه چون جهاد به خاطر خدا و در راه او انجام مى شود و

__________________________________________________

1- منظور از دو آيه آيه 18: الم تر ... و آيه مورد بحث مى باشد (ولى در رساله هاى عمليه فقط چهار سوره سجده واجب دارد به ترتيب: 1- السجده (32) 2- فصّلت (41) 3- النّجم (53) 4- العلق (96).

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 233

اختصاص به ذات اقدس او، دارد جايز است كه به او نسبت داده شود و (حق جهاده گفته شود) زيرا گاهى با كمترين مناسبتى اضافه واقع مى شود، و نيز جايز است به دليل توسعه در ظروف حرف جرّ (فى) حذف گردد و «جهاده» گفته شود مثل قول شاعر: و يوم شهدناه سليمان و عامرا «1» (روزى را كه در

آن سليم و عامر را ديدار كرديم).

«اجْتَباكُمْ» خداوند شما را براى دين خود و يارى آن برگزيده است.

وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ خداوند در دين بر شما تنگ نگرفته، پس به آنچه طاقت نداريد مكلّفتان نساخته، و در هنگام ضرورت شما را در توسعه قرار داده مثل اين كه در سفر روزه و نمازتان قصر است و هنگامى كه آب نداريد تيمّم را كافى دانسته، و توبه از گناه را وسيله رهايى از عقوبت قرار داده چنان كه مى فرمايد:

يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ «خداوند براى شما آسانى را مى خواهد، نه دشوارى را» (بقره/ 185) در حديث است كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود: امّت من، امّت مرحومه است.

مِلَّةَ أَبِيكُمْ نصب «ملة» از باب اختصاص است يعنى منظورم از «دين» دين پدر شما، ابراهيم است و جايز است عامل نصبش مضمون جمله قبل باشد كه گويا چنين گفته است: وسع دينكم توسعة ملة ابيكم، مضاف حذف شده (و مضاف اليه جايش را گرفته است).

علّت اين كه در قرآن خداوند حضرت ابراهيم را پدر تمام امّت شمرده اين است كه اصولا عرب فرزندان اسماعيل اند و اكثر مردم عجم از اولاد اسحاق، و نيز به اين دليل كه آن حضرت پدر پيامبر اسلام است و پيامبر اسلام هم پدر امّت خود مى باشد، پس امّت در حكم اولاد ابراهيم خواهد بود.

__________________________________________________

1- در اصل شهدنا- فيه بوده ولى به مناسبت توسعه در ظروف «فى» حرف جرّ حذف شده و ضمير يوم (هاء) از باب مجاز و تشبيه به مفعول در محلّ نصب قرار گرفته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 234

«هو سمّكم»:

ضمير غايب، به خداى تعالى يا به ابراهيم عليه السّلام بر مى گردد. من قبل يعنى پيش از قرآن در ساير كتابها، و فى هذا، يعنى در قرآن. يعنى خدا شما را بر تمام امّتها برترى داد و به اين نام (مسلمين) شما را ناميد.

لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ تا پيامبر براى شما به اطاعت و پذيرفتن حقّ و رسالت گواهى دهد.

«وَ تَكُونُوا شُهَداءَ» و شما نيز بر امّتهاى ديگر گواه باشيد كه پيامبران، آنها را تبليغ كرده اند، و از اين قبيل است آيه: جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا «ما شما را جامعه معتدل قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد» (بقره/ 143). بعضى گفته اند: معناى اين كه پيامبر گواه شما باشد، اين است كه پيامبر به شما رسالت را ابلاغ كرده و معناى اين كه شما گواه بر مردم باشيد اين است كه آنچه پيامبر به شما ابلاغ كرده شما بعد از او به مردم ابلاغ كنيد.

فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ حال كه خداوند شما را به اين ويژگى ممتاز ساخت، پس او را عبادت كنيد و به او مطمئنّ باشيد، و به دين او تمسّك جوييد كه او عهده دار امور شما و بهترين سرپرست و ياور شما مى باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 235

جزء هجدهم از سوره مؤمنون آيه 1 تا سوره فرقان آيه 20

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 237

مشترك ميان موجود مادّى و امر معنوى. زكات در اشياى مادّى مالى است كه زكات دهنده آن را از ميان ثروت خود خارج مى كند و زكات معنوى، عمل تزكيه است (يعنى هر كارى كه موجب پاكى روح او شود) و مراد از زكات در آيه همين است. «2» و مصدرى نيست مگر اين كه از معناى آن تعبير به «فعل» و از ايجاد كننده آن تعبير به فاعل مى شود، چنان كه در معناى «ضارب» فاعل الضّرب مى گويند.

مثل شعرى كه براى اميّة بن ابى صلت گفته شده است:

المطعمون الطعام فى السنة الازمة و الفاعلون للزكوات.

__________________________________________________

1- خشوع به معناى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمّى در انسان پيدا مى شود و آثارش در بدن ظاهر مى گردد و در باره خشوع حديثى نقل شده است كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله مردى را ديدند در حالى كه نماز با ريش خود، بازى مى كند فرمود اگر دلش خشوع مى داشت اعضايش نيز خاشع بود، از اين حديث مى فهميم كه خشوع يك حالت درونى است كه در برون نيز اثر مى كند (نه تنها يك عمل ظاهرى) تفسير نمونه.

2- اين حرف را كه برخى مفسّران از قبيل فخر رازى و آلوسى در روح البيان و راغب در مفردات نقل كرده اند كه زكات در اين آيه به معناى هر كار نيك يا تزكيه و پاكسازى روح است بعيد به نظر مى رسد زيرا در قرآن هر جا كه زكات و نماز با هم ذكر مى شوند به همان معناى انفاق مالى است و معناى ديگر نياز به قرينه روشنى دارد كه در اين جا نيست.

تفسير نمونه، ج 14، ص 197.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 240

(اين شخص از قبيله اى است كه طعام دهندگان در سال قحطى، و دهندگان زكاة و صدقات هستند) و مى توان زكات را به معناى مال يا پولى دانست كه زكات دهنده مى پردازد و كلمه «اداء» را در تقدير گرفت، شعر فوق نيز بر همين تقدير حمل مى شود.

إِلَّا عَلى أَزْواجِهِمْ اين جمله در محلّ حال است، يعنى در حالى كه مؤمنان رجوع كنند به همسرانشان، مقصود آن است كه اهل ايمان در همه حال خود را از انجام كارهاى شهوانى حفظ مى كنند، مگر در حال همسر داشتن و يا كنيز داشتن.

مى توان «على» را متعلق به كلمه اى محذوف دانست كه «غَيْرُ مَلُومِينَ» بر آن، دلالت مى كند، گويا فرموده است: يلامون الّا على ازواجهم، منظور آن است كه مؤمنان از هر كار خوشحال كننده و شادى آورى ملامت مى شوند (و خود را منع مى كنند) مگر در امورى كه بر ايشان مجاز باشد، در اين موارد ملامتى بر آنها نيست.

فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ پس آنان كه غير از همسران و كنيزان خود را طلب كنند در نهايت عداوت و دشمنى با مقرّرات الهى هستند. «لِأَماناتِهِمْ»: لأمانتهم، نيز خوانده شده و همچنين «صَلَواتِهِمْ» با حالت مفرد و جمع هر دو قرائت شده است.

هر مطلبى كه مورد اعتماد بوده باشد و عهد و پيمانى بر آن بسته شود، به نام:

امانت يا عهد ناميده مى شود، و از اين قبيل است قول خداوند: يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها «خدا به شما دستور مى دهد كه امانتها را به صاحبانشان برگردانيد» (نساء/ 57) وَ تَخُونُوا أَماناتِكُمْ ... «و به امانتهايتان خيانت نكنيد».

(انفال/ 26).

آنچه واجب است

كه ادا شود چيزى است كه به امانت گذارده مى شود نه امانت به معناى مصدر كه امرى معنوى است و همين طور در «خيانت». در باره امانت مى توان گفت: شامل هر چيزى مى شود كه آدمى نسبت به آن امين شمرده شده و يا پيمانى بسته است، خواه از ناحيه خدا باشد و خواه از طرف مردم، و نمى توان گفت

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 241

خصوص امانتها و پيمانهايى است كه از مردم دارد.

تكرار كلمه «صلوة» به اين جهت است كه در مورد اول، مؤمنان را به خشوع در نماز و در مورد دوم به محافظت در آن توصيف فرموده كه مراد به جا آورده نماز در وقت مقرّر، و رعايت كردن آداب آن مى باشد.

أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ فقط همين گروه كه جامع اين صفات و خصوصيات مى باشند سزاوارند كه به عنوان «وارث» خوانده شوند، نه غير ايشان.

الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ در آخر آيه خداوند آنچه را مؤمنان به ارث مى برند بهشت ذكر كرده است.

هُمْ فِيها خالِدُونَ: ضمير فردوس (فيها) مؤنث آورده شده به علت اين كه از آن «جنّت» اراده شده است.

لَكُمْ فِيها فَواكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ (19) وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ (20)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 242

در مكان قرار مى گيرد مثل «طريق سائر» كه سير كننده در حقيقت صفت طريق نيست بلكه صفت موجودى است كه در آن، راه مى رود، و مى توان گفت منظور از توصيف «قرار» به «مكين» موقعيت و شرافت، خود رحم مى باشد.

زيرا رحم به خودى خود از مكانت و موقعيت برخوردار است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 243

عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ كلمه «عظام» در هر دو مورد، هم مفرد و هم جمع خوانده شده است زيرا موجب اشتباه نمى شود چون انسان داراى استخوانهاى فراوانى است (و مراد از مفرد هم جنس خواهد بود).

«خَلْقاً آخَرَ»، يعنى آفرينش ديگرى كه مباين با خلق اول است زيرا چيزى را كه جمادى بى جان بود به حالت حيوان جاندار در آورد و در هر جزئى از اجزايش از شگفتيهاى فطرت و غرايب حكمت، حقايقى نهان است كه خرد از دركش ناتوان است. پس خداى تعالى پاك و منزّه و سزاوار و تعظيم است.

فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ پس مبارك و بلند مرتبه و شايسته تعظيم است خداوندى كه با بهترين وجه، اندازه گيرى مى كند.

علت اين كه براى اسم تفضيل تمييز ذكر نشده اين است كه نفس كلمه «الخالقين» بر آن، دلالت مى كند.

«طرائق»: براى اين كلمه دو معنا ذكر شده است:

الف: طبقات آسمانها و اين معنا دو دليل دارد، اول اين كه چون برخى از آنها بالاى ديگرى قرار دارد و هر چه كه بالايش چيزى مانند آن قرار داشته باشد آنچه در زير است طريق آن خوانده مى شود. دليل دوم، اين است كه آسمانها راههاى فرشتگان و محلّ رفت و آمد آنها مى باشد.

ب: يا اين كه منظور از «طرائق» افلاك است كه راهها و مسيرهاى

كواكب و سيّاراتند.

«بقدر»: اين كلمه به دو معنا تفسير شده:

الف: با اندازه گيرى كه مردم از آن سود ببرند و از زيان آن در امان باشند.

ب: در حدّ مصلحت و نياز خلق كه ما از آن آگاهيم.

فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ پس آب را در زمين جاى داديم چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ «پس خداوند آب را به چشمه سارهايى كه در

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 244

زمين است راند» (زمر/ 20) و همان طور كه قدرت بر فرود آوردن آب از آسمان داريم به انواع گوناگون نيز مى توانيم آن را از بين ببريم.

«فَأَنْشَأْنا» از درختها، به ذكر سه نوع خاص: (خرما و انگور و زيتون) اكتفاء فرموده، به اين جهت كه اينها پر بارترين و سودمند ترين درختان مى باشند. و به اين دليل نخلهاى خرما و انگور را به اين صفت متّصف فرموده كه: ميوه آنها داراى دو ويژگى است: هم عنوان ميوه اى دارد كه از خوردنش لذّتى نصيب انسان مى شود، و هم جنبه غذايى دارد كه خشك و تازه اش به عنوان طعام، مصرف مى شود و به همين دليل بر يكديگر عطف به واو شده اند. و اهميت زيتون به اين جهت است كه روغنش براى روشنايى و هم براى تهيّه خوراكى مفيد، و سودمند است «وَ شَجَرَةً» اين كلمه عطف بر «جنّات» است.

«سيناء» را با كسر و فتح «س» هر دو خوانده اند. اگر با كسر خوانده شود، دليل غير منصرف بودنش اين است كه: معرفه، و عجمى، يا مؤنّث است زيرا مقصود از آن «بقعة» مى باشد نه به خاطر وزنش چرا كه «الف» وزن «فعلاء» به كسر «فاء» مانند «الف» صحرا علامت تأنيث

نمى باشد.

«طُورِ سَيْناءَ و طُورِ سِينِينَ» دو حالت دارد: يا كلمه «طور» كه به معناى كوه است اضافه شده به بقعه اى كه اسم آن، سيناء، يا سينون است يا اين كه مجموع مضاف و مضاف اليه بطور مركّب نامى است براى آن كوه، مثل امرء القيس.

تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ جارّ و مجرور در محلّ حال است، يعنى تنبت و فيها الدّهن:

درخت مى رويد در حالى كه در آن روغن وجود دارد و اين كلمه را «تنبت» ثلاثى مزيد و از باب افعال نيز خوانده اند كه با اين قرائت در معنايش دو احتمال وجود دارد:

1- «أنبت» به معناى «نبت» باشد مثل قول زهير:

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 245

رأيت ذوى الحاجات، حول بيوتهم قطينا لهم حتى اذا انبت البقل «1»

در اين شعر «ابنت» ثلاثى مزيد به معناى «نبت» ثلاثى مجرّد به كار رفته.

2- وجه دوم اين كه باب افعال مطابق اصل، متعدّى باشد اما مفعولش حذف شده يعنى تنبت زيتونها و فيه الزيت: زيتونش را كه در آن روغن وجود دارد به بار مى آورد.

(اشراف قوم نوح به ديگران گفتند: اين شخص تنها بشرى مثل شماست) و مى خواهد بر شما برترى و رياست يابد. چنان كه قوم موسى به وى گفتند ... وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِياءُ فِي الْأَرْضِ، «تو آمده اى ما را از عقايد اجدادمان باز دارى و خود و برادرت هارون در زمين حكمفرمايى كنيد» (يونس/ 77).

ما سَمِعْنا بِهذا اين سخنان را، يا، مانند چنين كسى را كه بشر است ولى ادّعا مى كند كه رسول خداست، هرگز نديده و نشنيده ايم. «جنة» به معناى جنون يا جنّ است، يعنى ديوانگى و جن زدگى كه مردم خيال مى كردند. «حَتَّى حِينٍ» مدّت زمانى صبر كنيد تا اين كه بيمارى جنونش برطرف شود و اگر نشد وى را بكشيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 247

مى ترسم» (اعراف/ 59).

أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا كشتى را در حفظ و حمايت ما بساز، نگهبانانى از طرف خدا با او بودند كه وى را با چشمهايشان حمايت مى كردند، تا دشمن متعرض او نشود، چنان كه مشهور است: عليه من اللَّه عين كالبة (از جانب خدا چشمى نگهدارنده موكّل بر اوست).

«وَ وَحْيِنا» با امر و فرمان ما، كه به تو مى آموزيم چه كارى انجام دهى. روايت شده است كه به حضرت نوح پيامبر خطاب شد: هر گاه ديدى كه آب از تنور فوران يافت، خودت با كسانى كه همراهند سوار بر كشتى شويد. پس هنگامى كه آب از تنور برجوشيد، همسرش به وى خبر داد، و نوح بر كشتى سوار شد، و بعضى چنان كه بيان كرديم گفته اند: منظور از تنور روى زمين است. «1»

«فَاسْلُكْ فِيها» سلك فيه أي دخله و سلك غيره و أسلكه: مجرد و مزيدش به يك معنا آمده و معناى آيه اين است: از هر يك از انواع حيوانات يك جفت در كشتى سوار كن.

وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا در مورد شأن و موقعيّت ستمكاران با من سخن مگو. در اين آيه خداوند حضرت نوح را نهى كرده از اين كه براى آنها دعا كند، زيرا آنها ستمكارند، و حكمت اقتضا مى كند كه غرق شوند تا عبرت باشند براى پند

__________________________________________________

1- ضمن سوره هود، آيه 40، ج 2 تصحيح استاد گرجى، ص 144- 150.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 249

گيرندگان.

فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ پس از نهى در آيه قبل، در اين آيه امر مى فرمايد كه وقتى در كشتى استقرار يافتى، بر هلاكت كفّار و رهايى از شرّ آنها خداى را حمد و ثنا كن.

وَ

قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ و در اين آيه او را دستور داده است كه دعا كند و از خدا، سودمند ترين چيز را براى خود در خواست كند و از خدا بخواهد كه او را در ميان كشتى يا هنگام خروج از آن در روى زمين در جايگاهى با بركت قرار دهد و نيز امر شده است كه دعايش را توأم با توصيف خداوند به صفتى مناسب درخواستش، به اجابت، مقرون سازد.

«منزلا» اين كلمه يا، مصدر (ميمى) به معناى پايين آوردن يا اسم مكان: جايگاه فرود آوردن است.

وَ إِنْ كُنَّا لَمُبْتَلِينَ «ان» مخففه از ثقيله و «لام» براى اين است كه با نافيه اشتباه نشود، يعنى شأن و قصّه چنين است و در معناى جمله دو احتمال ذكر شده است:

1- ما قوم نوح را به بلاى بزرگى گرفتار كرديم.

2- بندگان خود را با اين آيات و نشانه ها آزمايش كرديم تا عبرت گيرند.

انْصُرْنِي بِما كَذَّبُونِ (39) قالَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نادِمِينَ (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 250

اصل «مما تشربونه» بوده و ضمير حذف شده يعنى: از آنچه شما مى آشاميد.

«أَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ» در اعراب اين عبارت سه وجه ذكر شده است:

اول اين كه در محل رفع است به اين قرار كه فاعل براى فعل محذوفى است كه جزاى شرط بوده و گويا چنين گفته است: أ يعدكم انكم اذا متم وقع اخراجكم، و جمله شرطيه نيز به اين دليل كه خبر از «انكم» است در محل رفع مى باشد.

وجه دوم اين كه چون «انكم» به منظور تأكيد تكرار شده، پس «مخرجون» خبر از «انّكم» اول است و براى زيبا شدن تكرار، ميان دو كلمه مكرّر، به وسيله ظرف فاصله اى واقع شده است. وجه سوّم اين كه اين عبارت، مرفوع به ظرف است به اين تقدير: أ يعدكم انكم وقت موتكم و كونكم ترابا و عظاما، اخراجكم. «1» ظرف و آنچه به وسيله آن، رفع داده شده، جملگى خبر براى «ان» خواهد بود.

هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ كلمه «هيهات» با فتح و كسر خوانده شده و در معناى اين آيه زجّاج گفته است: البعد لما توعدون: اسم فعل را نازل منزله مصدر قرار داده يعنى چه دور است آنچه وعده داده شده ايد، و جايز است كه «لام» براى بيان چيزى باشد كه پس از كلمه «هيهات»، بعيد شمرده مى شود، چنان كه «لام» در «هيت لك» براى بيان (اهميّت) چيزى است كه برايش فرياد زده مى شود.

إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا مرجع ضمير (هى) حيات است كه بعد از «الّا» براى بيان آن آمده و در اصل «ان الحيواة الا حيوتنا الدنيا» بوده كلمه «حيات» (اول) برداشته شده و به جايش ضمير گذاشته شده چون خبر كه «حيات»

(دومى) است بر آن دلالت و آن را بيان مى كند، مثل اين گفتار شاعر:

__________________________________________________

1- آيا هود به شما وعده مى دهد كه وقتى مرديد و استخوانهايتان خاك شد بيرون آورده خواهيد شد؟

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 252

هى النفس ما حملتها تتحمّل (اين، نفس است كه به هر چه وادارش كنى تحمّل مى كند) پس معناى آيه چنين است: «زندگانيى نيست، مگر اين زندگانى دنيا».

«نَمُوتُ وَ نَحْيا» برخى مى ميرند و برخى متولد مى شوند، نسلى نابود مى شود و نسلى ديگر به وجود مى آيد.

«عَمَّا قَلِيلٍ» «قليل» صفت براى زمان است مثل «قديم و حديث» در اين عبارت:

ما رأيته قديما و لا حديثا. نه در روزگارهاى گذشته و نه اكنون، او را نديده ام. و كلمه «عن قريب» نيز به همين معناى «زمان قليل» است. و «ما» براى تأكيد معناى كمى مدّت و كوتاهى آن است.

ايمان بياوريم. (47)

پس آن دو پيامبر را تكذيب كردند و سرانجام به هلاكت رسيدند. (48)

و ما به موسى آن كتاب [تورات ] را داديم تا آنها (بنى اسرائيل) هدايت شوند. (49)

و ما پسر مريم (عيسى) و مادرش (مريم) را آيت و نشانه اى قرار داديم و آنها را در سرزمين بلندى كه آرامش و امنيّت و آب روان داشت، جا داديم. (50)

رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ) به امّتهايشان نسبت داده و سببش آن است كه اضافه و انتساب با يك رابطه تحقّق مى يابد و پيامبر، هم با فرستنده يعنى خدا، و هم با ملّتى كه به سويشان فرستاده شده پيوستگى و ارتباط دارد.

«فَأَتْبَعْنا» امّتها و ملتها را در به هلاكت رساندن، بعضى را پيرو، و پشت سر بعضى ديگر آورديم و آنها را سرگذشتهايى كه در شب نشينى ها گفته و مورد تعجّب واقع شود، قرار داديم.

«احاديث» اسم جمع براى: «حديث» است و جمع «احدوثه» هم مى باشد، مثل «اعجوبه» و «اضحوكه» مراد چيزى است كه مردم با تعجّب و شگفتى از آن سخن مى گويند و منظور آيه همين است.

وَ سُلْطانٍ مُبِينٍ مقصود از اين كلمه در اين جا عصاى حضرت موسى است، زيرا عصا از مهمترين معجزات آن حضرت بود، و معجزات بسيارى به وسيله آن بوده است از قبيل شكافتن دريا و جارى شدن چشمه ها از سنگ، با زدن عصا بر آنها، و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 255

اين كه سلطان را عطف بر آيات كرده اشاره به اهميّت آن است كه گويا، عصا از جمله آنها و جزئشان نيست، مثل مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ «كسى كه دشمن خدا و فرشتگانش و پيامبرانش و جبرئيل و ميكائيل باشد ...» (بقره/ 98) كه پس از ملائكه نام جبرئيل و ميكائيل را بخصوص آورده است. و مى توان گفت: مراد از سلطان، خود آيات است يعنى همه اينها، آيات و نشانه هاى آشكار و براهين روشن مى باشند.

قَوْماً عالِينَ (فرعون و پيروانش) قومى متكبّر و خود خواه بودند نظير: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ «فرعون در روى

زمين تكبّر كرد» (قصص/ 3) معناى ديگر «قوما عالين» اين است كه اين قوم با ظلم و ستمشان موجبات زحمت مردم را فراهم مى كردند.

«لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا» (فرعونيان گفتند) آيا به دو نفر انسان كه مانند ما آفريده اى و هيچ امتيازى بر ما ندارند ايمان بياوريم؟ كلمه «بشر»: اسم جمع است، كه بر مفرد و جمع، هر دو اطلاق مى شود، و كلمات: «مثل» و «غير» صفت براى مفرد و مثنّا و جمع و نيز مذكّر و مؤنّث واقع مى شوند. از قبيل: إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ (نساء/ 140) وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ (طلاق/ 11) و نيز گفته مى شود:

هما مثلاه و هم امثاله، إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ «آنهايى را كه غير از خدا مى پرستيد بندگانى مانند خودتان اند» (اعراف/ 194).

وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ در حالى كه قوم موسى و هارون يعنى بنى اسرائيل مانند بردگان فرمان بردار ما هستند.

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى براى قوم موسى تورات را نازل كرديم، تا به طريق حق، راه يابند و به قوانين و احكام آن عمل كنند.

وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً ما، عيسى و مادرش را دليل قدرت خود بر آفرينش و اختراع قرار داديم. اين آيه مثل آيه اى است كه مى فرمايد: وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آيَةً

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 256

لِلْعالَمِينَ

«ما مريم و پسرش را دليل و نشانه اى براى جهانيان قرار داديم» (انبياء/ 91) زيرا كلمه «آيه» در هر دو جا به يك معناست، يعنى حضرت عيسى عليه السّلام را بدون پدر آفريد و حضرت مريم بدون شوهر باردار شد.

وَ آوَيْناهُما إِلى رَبْوَةٍ مكان و مأواى آنها را در زمين بلندى قرار داديم، يعنى زمين بيت المقدّس،

زيرا آن جا مرتفعترين و ارزشمندترين قسمتهاى زمين و نزديكترين قطعه به آسمان است. بعضى گفته اند: منظور سرزمين فلسطين و «رمله» است كه يكى از شهرهاى شمال شرقى بيت المقدّس مى باشد. و بعضى ديگر گويند مراد سرزمين حيره كوفه و حوالى آن مى باشد.

«قرار» قطعه ثابت از زمين كه هموار و پهن باشد، از امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه مراد از «قرار» مسجد كوفه است.

«معين» فرات و در اصل به معناى آبى است كه بر روى زمين آشكار و جارى باشد و در باره «ميم» آن اختلاف شده بعضى گفته اند زايد از فعل «عانه» (اسم مفعول) (بر وزن مبيع) به معناى چيزى است كه با چشم ديده مى شود. قول دوم آن است كه بر وزن فعيل است و از كلمه «ماعون» «1» كه به معناى منفعت است مى آيد، يعنى به واسطه آشكار و جارى بودنش بسيار سود دهنده است.

تمام پيامبران اعمال نيكو انجام دهيد.

وَ إِنَّ هذِهِ با كسر همزه از باب استيناف و شروع كلام است، و بعضى «انّ» با فتح خوانده اند به معناى «لأنّ» و «ان» مخفّفه از مثقّله نيز خوانده اند. و امتكم هم خبر «انّ»

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 258

و مرفوع است.

«زبرا»: در اين كلمه دو وجه ذكر شده است:

الف: زبر (با ضم هر دو) جمع زبور يعنى كتابهاى مختلف به اين شرح: كه دين توحيدى خود را تبديل به اديان مختلف كردند.

ب: برخى «زبرا» با ضم «ز» و فتح: «ب» خوانده اند يعنى «قطعه ها» از «زبر الفضّة و الحديد» پاره هاى نقره و آهن استعاره آورده شده است.

«كل حزب» هر گروهى از اين گروه هاى مختلف كه دينشان را تكه پاره كرده اند، به همان دين باطل خود خوشحالند و معتقدند كه بر حقّ اند و از آن راضى هستند.

فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِينٍ پس آنها را در جهل و بى خبرى كه فرو رفته اند، رها كن تا وقتى كه كشته شوند يا بميرند. «غمره» در اصل به معناى آبى است كه تمام قدّ آدمى را بپوشاند. و ممكن است به اين وسيله خداوند كافران را به دليل باطلى كه در آن قرار داشتند به كسانى تشبيه كرده باشد كه در ميان تراكم آب به بازى مشغول هستند چنان كه ذو الرّمّه مى گويد: كأننى ضارب فى غمرة لعب (گويا من شناورى هستم كه در ميان آب فراوان بازى مى كنم).

أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ، مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ آيا كفّار اين امداد و مهلتى را كه ما با دادن اموال و فرزندان به آنها مى دهيم، به عنوان سرعت در نيكيها و تعجيل در پاداش اعمال، پيش

از فرا رسيدن وقتش، گمان مى كنند و حال آن كه اين امر جز كشاندن تدريجى آنان به سوى هلاكت چيزى نيست.

«بَلْ لا يَشْعُرُونَ» كلمه «بل» استدراك، براى «أَ يَحْسَبُونَ» است، يعنى بلكه آنها همانند بهائم اند و از هوشمندى برخوردار نيستند تا بينديشند و بدانند كه آيا اين امر استدراج است يا سرعت در اعطاى ثواب اعمال نيك. ضميرى كه از خبر «ان» در «انما» به اسمش بر مى گردد محذوف مى باشد و تقدير آن چنين است: نسارع به.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 259

اعراض مى كرديد. (66)

در حالى كه متكبّرانه در پنهانى از آن بدگويى مى كرديد. (67)

براى نيكو كاران ذكر فرموده، خارج از حدّ وسع و طاقتشان نيست.

وَ لَدَيْنا كِتابٌ هر چه از تكاليف كه بندگان انجام مى دهند در كتابى كه نزد ما است و به حق سخن مى گويد، ثبت شده و آن نامه اعمال است كه در روز قيامت همه چيز را براستى و عدل بدون زيادى و نقصان از آن مى خوانند و پاداش اعمالشان را به طور كامل دريافت مى كنند.

«وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»: نه از پاداش آنها چيزى كم و نه در كيفر آنها چيزى افزوده مى شود، و با گناه ديگران مؤاخذه نمى شوند.

بَلْ قُلُوبُهُمْ فِي غَمْرَةٍ مِنْ هذا بلكه دلهاى كافران، از اين كتاب يعنى قرآن كه مشتمل بر وعده و وعيد است در غفلت فراوان گرفتار شده است و جايز است كه «هذا» اشاره به وضع مؤمنان و اوصافى باشد كه بر ايشان بيان شد.

«وَ لَهُمْ أَعْمالٌ» و براى كافران اعمالى است كه با آنچه مؤمنان بدان توصيف شده اند متفاوت است، آنها به اين كارهاى خلاف عادت دارند و پيوسته به آن مشغولند تا زمانى كه خداوند آنان را به عذاب بگيرد. و «حتى» كفّار در اين آيه، حرفى است كه در اوّل كلام قرار مى گيرد، و مراد از «عذاب» قتل كفّار در جنگ بدر يا قحطى و گرسنگى است كه پيامبر اكرم، عليه آنها نفرين كرده و چنين گفت: «خدايا عذاب را بر قبيله «مضر» سخت فرما و براى آنها سالهايى مانند سالهاى حضرت يوسف برسان.» «1» و پس از آن، خداوند آنها را چنان به قحط و خشكسالى مبتلا فرمود كه به خوردن مردار و حتى خوردن سگها و استخوانهاى سوخته و تكّه هاى پوست نمك زده

پيش از دبّاغى و خوردن كودكانشان دست زدند.

إِذا هُمْ يَجْأَرُونَ در اين هنگام ناله مى كنند و با فرياد و التماس يارى مى طلبند.

__________________________________________________

1-

اللهم اشدد وطأتك على مضر و اجعلها عليهم سنين، كسنى يوسف عليه السّلام.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 262

«لا تجأروا» به آنها گفته مى شود: فرياد نكنيد زيرا برايتان سودى ندارد.

إِنَّكُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ از سوى ما يارى و از عذابمان ممنوع نخواهيد شد يا از ناحيه ما- پيروزى و كمكى نصيبتان نمى شود.

«مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ» ضمير در «به» به بيت الحرام يا حرم، باز مى گردد و «با» حرف جرّ متعلّق به «مستكبرين» است: آنها بر مردم تكبّر مى كردند و به اين افتخار مى كردند كه سر پرست حرمند. ممكن است ضمير «به» را به «آيات» كه به معناى كتاب است ارجاع دهيم، و معناى استكبار آنان به قرآن اين است كه آنها از روى كبر و غرور قرآن را تكذيب مى كردند، و چون «مستكبرين» متضمّن معناى «مكذّبين» گرديده لذا با حرف «باء» متعدّى شده است. يا اين كه به سبب تكذيبشان نسبت به قرآن مغرور شدند و آن را قبول نكردند، بنا بر اين، وقف بر «به» خواهد بود. و نيز مى توان «باء» را متعلّق به «سامرا» دانست، يعنى آنها پيوسته مشغول طعن زدن بر قرآن بودند و آن را سحر و جادو، و شعر مى ناميدند و به پيامبر ناسزا مى گفتند، و منظور از كلمه «سامر» گروهى است كه از (جلسات سرّى) شبانه از پيامبر بدگويى مى كردند و نيز مى توان آن را متعلق به «تَهْجُرُونَ» دانست، يعنى پيوسته به ناسزا گويى مشغول بودند و بنا بر دو وجه اخير مى توان در مستكبرين، وقف كرد.

«تهجرون» از (باب افعال) به

ضمّ «تاء» نيز خوانده شده است، از «اهجر الرّجل فى منطقه» آن مرد ناسزا گفت، و «هجر» به ضمّ يعنى فحش.

و معناى «تهجرون» (به فتح تاء) از «هجر» به فتح «ها» ممكن است به اين معنا باشد: كفّار از آيات و كتاب من دورى مى كنند و از آن اطاعت نمى كنند و آن را تكذيب مى نمايند.

اين جاده مستقيم منحرفند. (74)

و اگر ما آنان را مورد ترحّم قرار دهيم و مشكلاتشان را

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 264

بر طرف سازيم در گمراهى خود لجاجت مى كنند و به سرگردانى در مى مانند. (75)

و ما آنها را به كفرشان مورد مؤاخذه قرار داديم امّا آنها، نه در برابر پروردگارشان فروتنى كردند و نه به درگاهش تضرّع و زارى. (76)

تا جايى كه درى از عذاب سخت بر رويشان گشوديم كه در اين موقع مأيوس و گرفتار شدند. (77)

پدران قوم پيامبر، حضرت اسماعيل و فرزندان آن حضرت مى باشند، از پيامبر اكرم اسلام نقل شده: «مضر» و «ربيعه» را دشنام ندهيد، زيرا آن دو، مسلمان بودند، و نيز «حارث بن كعب» و «اسد بن خزيمه» و «تميم بن مرّ» را ناسزا نگوييد، چرا كه ايشان نيز مسلمان بوده اند، و در هر امرى كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 265

شكّ كرديد، در اين امر شك نكنيد كه «تبع» هم مسلمان بوده است. «1»

أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا يا اين كه محمّد صلى اللَّه عليه و آله و شرافت نسبى و صداقت گفتار و امانت دارى او را نشناختند و آيا خبر نداشتند كه ابو طالب عليه السّلام هنگام خواستگارى و خواندن خطبه عقد خديجه، در باره آن حضرت چنين گفت: محمد صلى اللَّه عليه و آله در ترازوى عقل و انسانيّت با هيچ انسانى سنجيده نمى شود مگر اين كه بر تمام انسانها رجحان دارد. «2»

أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ يا، پيامبر بزرگوار ما را ديوانه و جنّ زده مى خوانند، در حالى كه مى دانند او از اين امور پاك و منزّه است و از لحاظ خردمندى و عقل بر تمام مردم مى چربد و قدر و منزلتش از همه بيشتر و فكر و انديشه اش نافذتر است. امّا براى آنها دستورات بر حقّى آورده است كه با هوا و هوسهاى آنان مخالفت دارد و با افكار سطحى و خويهاى حيوانى كه سالها با آن رشد كرده و از قرنها با آن انس گرفته اند، نمى سازد، و از طرفى نمى توانند با آن مبارزه كرده و از ميانش ببرند، زيرا حقّانيّت آن واضح و آشكار است اين بود كه متوسّل به دروغ و بهتان شده

و به آن حضرت تهمت ديوانگى و نسبت سحر داده و گفته هاى قرآنى و مطالب حكمت آميز وى را شعر معرفى كردند.

وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ در اين آيه شريفه، حق تعالى، شأن و مقام و حق را بالا برده، به اين بيان كه تمام آسمانها و زمين و كسانى كه در آنها زندگانى مى كنند، روى پايه حق و حقيقت استوارند و در اين صورت اگر حق تابع هوا و هوسهاى آنها باشد تبديل به باطل مى شود و آنچه جهان بر آن استوار است از ميان مى رود.

و مى توان گفت: مراد از «حق» اسلام است يعنى اگر اسلام پيرو هواى آنها باشد و تبديل به شرك شود، خداوند اهل جهان را به هلاكت مى رساند و (بزودى) رستاخيز

__________________________________________________

1-

لا تسبّوا مضر و لا ربيعة فانهما كانا مسلمين و لا تسبّوا حارث بن كعب و لا اسد بن خزيمة و لا تميم بن مرّ فأنّهم كانوا على الاسلام و ما شككتم منه من شى ء فلا تشكّوا فى انّ تبّعا كانّ مسلما.

2-

لا يوزن برجل الّا رجح.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 266

را بپا مى دارد و در فرا رسيدنش تأخير نمى كند.

قتاده گفته: منظور از «حق»، خداوند است يعنى اگر حق تعالى هوا و هوسهاى آنها را پيروى كند، و فرمان به شرك دهد، معبود به حقّ نخواهد بود.

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ براى آنها كتابى آورديم كه آوازه و شرف و مايه مباهات آنهاست ممكن است منظور از «ذكر» ذكرى است كه آرزو مى كردند و مى گفتند: لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ «اگر نزد ما كتابى از گذشتگان مى بود، ما از بندگان مخلص خدا مى بوديم.» (صافّات/ 167).

أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً اين كلمه

با «خراج» از يك ماده و به معناى چيزى از اجرت و ماليات زمين است كه براى امام يا كارگزار وى كنار مى گذارند، امّا «خرج» اخصّ از «خراج» است و معناى آيه اين است كه يا مگر تو براى رهبرى و ارشادت از آنها تقاضاى اجر و مزد مى كنى، در حالى كه عطاى پروردگارت بهتر است و او بهترين روزى دهندگان است.

خداوند متعال در اين آيات براى كفّار و مستكبران چنين استدلال مى كند:

پيغمبرى كه او به سوى آنها فرستاده شخص شناخته شده اى است كه ظاهر و باطنش آزموده شده، او شايسته گزينش براى رسالت و بحق سزاوار آن است، زيرا جز صدق گفتار و خردمندى بسيار و شهامت و امانتدارى چيز ديگرى از او ديده نشده تا اين كه ادّعاى نبوّتش باطل شمرده شود، و نيز اين ويژگيها را بهانه اى براى اخّاذى و دست اندازى به مال و ثروت آنان قرار نداده، بلكه فقط به راه راست و صراط مستقيم كه همان اسلام ناب است آنها را دعوت مى كند.

علاوه بر آنچه ذكر شد، خداوند در اين آيات، پس از اثبات صداقت و حقانيت پيامبر- با دلايل و معجزاتى كه از طرف خداوند به وسيله او ظاهر شد، و بيان اعراض كردن كفّار از قرآن كه مايه برخوردارى آنها از نام نيك و شرافت است- به ذكر دردهاى درونى كفّار كه مانع ايمان آنها شده، پرداخته است و آن، عدم تدبّر آنها

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 267

و اشتياقشان به تقليد بدون دليل از آبا و اجداد و بهانه جوييهايشان به نسبت دادن جنون به آن حضرت مى باشد.

عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ آنها كه ايمان نمى آورند، از صراط

مستقيم كه (در آيه قبل) ذكر شده منحرفند. موقعى كه ثمامة بن اثال حنفى مسلمان شد، و به يمامه رفت و غذا و طعام را از اهل مكّه منع كرد و خداوند آنان را به خشكسالى مبتلا ساخت تا آن جا كه از گرسنگى به خوردن «علهز» كه مخلوطى از خون كنه و پشم (شتر) است وادار شدند، ابو سفيان بن حرب خدمت پيامبر آمد و گفت: تو را به خدا و شرافت خويشاوندى سوگند مى دهم، آيا گمان نمى كنى كه براى مردم تمام عالم به عنوان رحمت برانگيخته شده اى؟ فرمود: بلى، چنين مبعوث شده ام. ابو سفيان گفت: پدران را با شمشير و فرزندانشان را با گرسنگى كشتى و معناى آيه اين است: اگر خداوند از اين مردم اين خسارت جانى و مالى، لاغرى و قحطى را كه به آن مبتلا هستند با رحمت خود بر آنها، بر طرف سازد و به فراوانى نعمت برسند، دو باره به همان استكبار و مخالفت بر خواهند گشت و به گمراهى خود ادامه خواهند داد.

وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ ... حَتَّى إِذا فَتَحْنا خداوند در اين آيه به منظور اتمام حجّت به اين مطلب استشهاد فرموده است كه ما آنها را به زور شمشير و آنچه در روز بدر به روزگار آنها آورديم. بزرگانشان را كشتيم و عدّه اى از آنها را به اسيرى گرفتيم اما آنها نه تسليم دين خدا شدند و نه به درگاه او تضرّع كردند تا اين كه بالاخره باب گرسنگى را بر روى آنها گشوديم كه كيفرى است سخت تر از اسيرى و كشتن. پس در همان ساعت از هر خيرى محروم شدند و گردنهايشان خم شد تا

جايى كه دشمنترين و خود خواهترين آنها از تو طلب عفو و گذشت كردند و عطوفت و مهربانى خواستند و معناى ديگر آيه اين است: آنان را به هر آزمايشى آزموديم، از قبيل گرسنگى و كشتن، و در عين حال از آنها هيچ گونه تسليم و فرمان پذيرى ديده نشد، و هم چنان پيوسته به گردنكشى خود ادامه مى دهند تا به آتش جهنّم، عذاب و

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 268

كيفر شوند كه در اين هنگام نوميد و سرگردان خواهند شد چنان كه مى فرمايد: وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ «روزى كه قيامت بپا مى شود گناهكاران نااميد مى شوند» (روم/ 12). «ابلاس» به معناى يأس و نااميدى از هر خيرى است، بعضى گفته اند به معناى سكوت همراه با حسرت خوردن (سراسيمگى) است.

«استكان»: باب استفعال از ماده «كون» به معناى انتقال از وجودى به وجود ديگر، مثل استحاله: انتقال از حالتى به حالت ديگر.

و نيز ممكن است آن را از ماده سكون و باب افتعال دانست كه فتحه عين الفعل آن اشباع و از آن «الف» به وجود آمده: «استكن» تبديل به «استكان» گرديده است، مثل «منتزح» كه در شعر «منتزاح» شده است. «1»

(83) قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيها إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (84) سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (85) قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (86) سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ (87)

قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (88) سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ (89) بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ (90)

__________________________________________________

1- شعر از ابن هرمة كه در مصيبت فرزندش مى گويد:

و انت من الغوائل حين ترمى و عن ذمّ الرجال بمنتزاح

تو از اين كه هدف تير حوادث مرگ آور واقع شوى و مورد بدگويى مردان قرار گيرى بدور هستى و نيز ينباع، در ينبع و عقراب پاورقى كتاب چاپ قديم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 269

نمى كنيد. (87)

بگو: اگر آگاهيد چه كسى حكومت همه موجودات را در دست دارد، و به بى پناهان پناه مى دهد و خود نيازى به پناه دادن ندارد؟ (88)

مى گويند: از آن خداست، بگو: پس چگونه مورد سحر واقع شده ايد؟ (89)

بلكه ما، حق را براى آنها آورده ايم و آنان دروغ مى گويند. (90)

بدون حقيقت كه از گذشتگان نقل و در كتابها ثبت و ضبط شده است.

قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ ... خداوند بعد از بيان اعتقادات فاسد كفّار، در اين آيه با طرح مطلبى كه نسبت به آن جاهل هستند، بر ضدّ آنها استدلال كرده و منظور اين است كه اگر در ادّعاى علم و آگاهيتان صادق هستيد آنچه از شما مى پرسم پاسخ دهيد كه زمين و آنچه در آن است از آن كيست؟

أَ فَلا تَذَكَّرُونَ پس چرا متذكّر نمى شويد تا بدانيد: كسى كه زمين و آنان را كه در

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 271

آن ساكنند از عقلا و غير آنها آفريده، مى تواند همه آنها را نابود كند و باز به زندگانى برگرداند زيرا اعاده، از آفرينش آغازين- مشكلتر نيست، و نيز او سزاوار است كه هيچ كس و هيچ چيزى را برايش در خدايى شريك قرار ندهند، چرا كه همه چيز و هر كس غير از او، آفريده و مخلوق اوست.

«سَيَقُولُونَ لِلَّهِ»، در آيه اول از اين سه مورد فقط با «لام» خوانده اند ولى در دو آيه بعد بدون آن نيز خوانده اند زيرا در حقيقت معناى: «من ربه» و «لمن هو» يكى است «1» (زيرا وقتى جستجو از پروردگار چيزى يا كسى مى كنيم، صاحب و مالك حقيقى آن را مى جوييم).

«أ فلا تتقون» پس چرا از خدا بيم نداريد تا به او شرك نياوريد.

وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْهِ اجار الرجل فلانا على فلان، اى اغاثه منه و منعه، يعنى او را از زير بار ستم فلانى نجات داد و معناى آيه اين است: چه كسى يارى مى كند هر كه را بخواهد بر هر كسى كه بخواهد (جز

خدا) و هيچ كسى نمى تواند خدا را از كسى كه به او اراده سوء كرده باز دارد.

«فَأَنَّى تُسْحَرُونَ» پس چگونه فريفته مى شويد و از جاده يكتا پرستى منحرف مى گرديد؟ دليل اين معنا، شعر امرؤ القيس است:

ارانا موضعين لحتم غيب و نسحر بالطعام و بالشراب

(و ما خود را براى لزوم مرگ پنهانى شتابان مى بينيم و در عين حال فريفته طعام و شراب دنيا هستيم) «نسحر» يعنى فريفته مى شويم و فريب دهنده، شيطان يا هواى نفس است.

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ بلكه حق را بر ايشان آورديم كه شرك، باطل، و نسبت فرزند به

__________________________________________________

1- در دو آيه آخر بدون «لام» حمل بر لفظ است و با «لام» حمل بر معناست، زيرا معناى «مَنْ رَبُّ السَّماواتِ» «لمن السماوات» مى باشد، خلاصه از املاء ما منّ به الرّحمن، ج 2، ص 151.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 272

حق تعالى دادن، امرى محال و غير ممكن، و كفّار با اين حرفهايشان كه خداى را شريك و فرزند است دروغگو مى باشند.

وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (100)

ديگر مشاهده مى كرديد. و هر يك از آنها در صدد غلبه بر ديگرى بر مى آمد مثل پادشاهان دنيا كه هميشه با هم در نزاعند و با اين كه حوزه حكومتشان از هم جداست، هر كدام در فكر پيروز شدن بر ديگرى است. پس هم اكنون كه هيچ اثرى از غلبه يكى بر ديگرى نيست و تمايزى در مملكتهاى خدايى وجود ندارد بدانيد كه خدا يكى است و از داشتن اولاد و همتايانى كه مشركان برايش ادّعا مى كنند منزّه است.

«عالِمِ الْغَيْبِ» اين كلمه را بعضى مجرور و صفت براى «اللّه» و برخى ديگر

__________________________________________________

1- اين ترجمه مطابق تفسير نمونه و ترجمه الهى قمشه اى و برخى ديگر از ترجمه هاست امّا آنچه مرحوم طبرسى در مجمع و در اين جا بيان كرده مطابق كشّاف است كه و «راء» به معناى امام و قدام يعنى جلو رو است كه مترجم مجمع البيان در ج 17 ضمن تفسير نيز چنين گفته است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 274

مرفوع، خبر مبتداى محذوف دانسته اند.

إِمَّا تُرِيَنِّي ما يُوعَدُونَ، رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي نون براى تأكيد و «ما» ى زايده نيز براى تأكيد «ان» مى باشد، يعنى اگر چاره اى نيست، و حتما آنچه از عذاب دنيا و آخرت را كه به آنها وعده داده شده باشد به من بنمايانى پس مرا در ميان آنها قرار مده و هر گاه خواستى آنان را كيفر فرمايى مرا از ميانشان خارج كن.

حسن بصرى مى گويد: خداوند به پيغمبرش خبر داد كه در ميان امّتش نقمت و ناخوشى واقع خواهد شد، امّا مشخص نفرمود كه آيا در زندگانى آن حضرت خواهد بود يا بعد از وفاتش و از اين جهت او را دستور

داد كه چنين دعا كند: (پس مرا در ميان آنها قرار مده).

از ابن عباس و جابر بن عبد اللَّه نقل شده است كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در حجة الوداع در سرزمين منا فرمود: «اى مردم» پس از من به كفر بر نگرديد كه بعضى از شما گردن بعضى ديگر را بزنيد، به خدا سوگند اگر چنين كارى كنيد مرا در ميان گروهى اسب سوار خواهيد ديد كه شما را مى زنند». «1» در اين هنگام از پشت سر دستى به شانه چپ آن حضرت خورد، رسول خدا به آن توجّه كرد و فرمود: «او علىّ» آيا اين شخص على است؟ (يعنى اگر من در ميان آن سپاه نباشم على عليه السّلام خواهد بود.

ترجمه مجمع، ج 17، پاورقى ص 79) اين جا بود كه اين آيات نازل شد.

تكرار كلمه «ربّ» در اين دو آيه: يكى پيش از شرط و ديگرى پيش از جزا، دلالت بر فضيلت و ارزش ناله و زارى در پيشگاه حق تعالى دارد.

وَ إِنَّا ... لَقادِرُونَ ما قادريم بر اين كه آنچه را به آنها وعده مى دهيم تحقّق بخشيم، اما به آنها مهلت مى دهيم (كه شايد برگردند) «ادفع» بدى را به نيكى دفع كن، منظور

__________________________________________________

1-

لا ترجعوا بعدى كفّارا يضرب بعضكم رقاب بعض، و أيم اللَّه لئن فعلتموها لتعرفنى فى كتيبة يضاربونكم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 275

ناديده گرفتن بدى و احسان در عوض آن مى باشد.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَصِفُونَ در تفسير اين آيه دو احتمال ذكر شده است:

1- ما از همه بهتر مى دانيم كه دشمنانت چه اوصاف ناپسندى بر خلاف واقع به تو نسبت مى دهند.

2- ما از ويژگيهاى آنها و سوء نيّتشان

نسبت به تو، از همه آگاهتر و بر مجازاتشان تواناتريم.

«أَعُوذُ بِكَ» به تو پناه مى برم، از وسوسه هاى شياطين.

«همز» به معناى دفع و تحريك با شدّت است «1» و از همين قبيل است: «مهماز «2» الرّائض، شياطين مردم را به گناه تحريك مى كنند چنان كه سوار كاران چهار پايان را بر راه رفتن تحريك مى كنند و از همين قبيل است أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّياطِينَ عَلَى الْكافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا «آيا نديدى كه شياطين را بر سر كافران فرستاديم تا سخت آنها را آزار كنند» (مريم/ 82) «وَ أَعُوذُ بِكَ» خداى تعالى (در اين دو آيه متوالى) پيامبرش را دستور مى دهد كه با تكرار لفظ «ربّ» كه حكايت از تضرّع و التماس بيشترى دارد، از وسوسه هاى شياطين (در آيه اول) و از اين كه آنها پيش او حضور يابند و او را مشاهده كنند (در آيه دوم) به خدا پناه ببرند.

در مكان يا زمان حضور شياطين سه قول نقل شده است:

الف: ابن عباس مى گويد: مراد هنگام تلاوت قرآن است.

ب: از عكرمه نقل شده: منظور هنگام جان كندن است.

__________________________________________________

1- تفسير نمونه، ج 14، ص 307. [.....]

2- مهماز جمع مهميز: ميخ آهنينى كه بر پاشنه كفش نصب مى كنند يا هنگام سوارى بر تهيگاه اسب مى زنند فرهنگ نفيسى. آلت فلزّى كه هنگام سوارى بر پاشنه چكمه مى بندند، در فارسى فخيز هم مى گويند فرهنگ عميد. و مى توان گفت مهماز الرائض، چيزى است كه سوار كار براى راندن مركب به كار مى برد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 276

ج: اظهر آن است كه مقصود تمام حالات است.

«حَتَّى إِذا» اين كلمه متعلق به «يصفون» است يعنى كافران تا اين زمان كه هنگام مرگ است

بر عقايد سوء خود هستند.

«ارجعون» خطاب به لفظ جمع با اين كه مخاطب خداى يكتاست براى تعظيم است، موقعى كه يقين به مرگ مى كند بر گذشته غفلت بار و گناهان بسيارش حسرت مى خورد و از خداى خود مى خواهد تا او را به زندگى بر گرداند و به اميد اين كه كارهاى نيكى را كه ترك كرده، از قبيل حقوق مالى و عبادتهايى كه تباه ساخته انجام دهد. بعضى گفته اند: مراد، زكات است.

كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ از حضرت امام رضا عليه السّلام سؤال شد: آيا خداى متعال آنچه را وجود نيافته، مى داند كه اگر وجود مى يافت چگونه مى بود؟ امام فرمود: آيا قول خداى را نخوانده اى كه مى فرمايد: لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا «اگر در زمين و آسمان خدايانى جز خداى واحد و يكتا، مى بود به فساد و تباهى كشيده مى شدند» (انبيا/ 21) و جاى ديگر مى فرمايد: وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ «و همانا بعضى از خدايان بر بعضى ديگر غلبه مى كرد» (همين سوره آيه 91). پس معلوم شد كه خداوند آنچه را تحقّق نيافته و نمى باشد، مى داند كه اگر تحقّق يابد چگونه خواهد بود، و بدين سبب از قول اشقياء حكايت مى كند كه مى گويد خدايا مرا به دنيا برگردان تا كارهاى نيكى را كه ترك كرده ام انجام دهم، خدا در پاسخ تقاضايشان مى فرمايد: نه چنين است. اين تنها حرفى است كه او مى زند و فايده اى ندارد و جاى ديگر مى فرمايد وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ «اگر به دنيا باز گردانده شوند، بار ديگر آنچه را كه از انجام دادنش منع شده اند تكرار خواهند كرد و اينها دروغگويانند».

(انعام/ 28) پس خداوند

آنچه را كه وجود نيافته مى داند كه اگر وجود مى يافت چگونه مى بود.

«كلّا» اين كلمه براى ردع است و معناى آن، ردّ درخواست بازگشت آنها به دنياست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 277

«انها كلمة» تقاضايى كه دارد تنها حرفى است كه به زبان مى آورد و حقيقتى ندارد، يا اين كه او فقط گوينده است ولى از او شنيده نمى شود.

وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ مرجع ضمير جمع، گروه كافران است يعنى پيش روى آنها مانعى وجود دارد كه ميان بازگشتشان به دنيا تا روز قيامت و بيرون آمدن از قبرها فاصله اى بنام عالم برزخ ايجاد مى كند.

مسخره گرفتيد تا آنها شما را از ياد من غافل كردند (اشتغال به مسخره آنها شما را غافل كرد) و شما پيوسته بر آنها مى خنديد. (110)

از ابن عبّاس سؤال شد، در پاسخ گفت: اين از احوال روز قيامت است چون آن روز داراى حالات مختلفى است: در بعضى اوقات و حالات همديگر را مى شناسند و از يكديگر پرسشهايى دارند، اما بعضى اوقات و احوال شدّت وحشت و ترس از عذاب، آنها را به خود مشغول كرده و از سؤال كردن از يكديگر باز مى دارد.

«موازين» جمع موزون و مراد اعمال سنجيده شده اى است كه نزد خداوند قدر و ارزش دارد.

فِي جَهَنَّمَ خالِدُونَ در اعراب اين عبارت سه وجه است:

الف: بدل از «خسروا انفسهم» است.

ب: خبر بعد از خبر براى «اولئك» ج: خبر براى مبتداى محذوف.

«تَلْفَحُ» حرارت آتش، صورتهاى آنها را مى سوزاند. از زجّاج نقل شده است كه «لفح» و «نفح» به يك معناست جز اين كه تأثير (سوزندگى) «لفح» بيشتر است.

«كالِحُونَ» كلوح آن است كه لبها از روى دندانها جمع و منقبض شده باشد. يعنى و آنها در ميان آتش لبهايشان جمع شده و دندانهايشان پديدار گشته است.

غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وقتى كه عربها مى گويند: غلبنى فلان على كذا يعنى فلانى آن

__________________________________________________

براى مطيعان آفريده اگر چه غلام حبشى باشد و آتش را براى گنهكاران اگر چه سيّد قرشى باشد ... خلاصه از تفسير نمونه، ج 14، ص 331.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 280

را از من گرفت، شقاوتنا نيز خوانده شده و هر دو به يك معناست و منظور سرانجام بدى است كه به دليل اعمال زشتشان استحقاق آن را پيدا كردند و مى گويند پروردگارا بدبختى بر ما چيره شد و اختيار را از ما ربود.

قالَ اخْسَؤُا فِيها خسأ الكلب فخسأ، لازم و متعدّى به كار مى رود، به اهل دوزخ گفته مى شود: گم

شويد و همواره در دوزخ ذليل باشيد و دور شويد، هم چنان كه سگ، وقتى كه او را مى رانند دور مى شود.

«وَ لا تُكَلِّمُونِ» در باره رفع عذاب، با من سخن نگوييد زيرا اين عذاب بر طرف شدنى نيست.

«سخريّا»: با ضمّ و كسر «سين» خوانده شده، مصدر «سخر» و مثل «سخر» است، جز اين كه زيادى «يا» دليل بر شدّت آن است. بعضى گفته اند: با كسر «سين» به معناى استهزاء و مسخره كردن، ولى با ضم «سين» به معناى مسخّر بودن و عبوديت مى باشد، يعنى شما بندگان ما را در دنيا به بردگى گرفته و در اختيار خود در آورديد.

حَتَّى أَنْسَوْكُمْ اين گونه رفتار شما نسبت به بندگان من ذكر مرا از خاطرتان محو كرد و ياد مرا تا اين كه در باره دوستان و اوليائم از من بيم داشته باشيد ترك كرديد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 282

مقايسه طول عذابشان در دوزخ است، يا چون مرده بوده اند و توقّفشان در قبرها طولانى بوده علم به آن ندارند، و يا به اين جهت است كه مدت منقضى و تمام شده، در حكم چيزى است كه اصلا وجود نداشته است. در آيه بعد خداوند، هم كم شمردن درنگشان در دنيا را تصديق فرموده و هم آنها را بر غفلتى كه در دنيا داشته اند توبيخ و سرزنش مى فرمايد.

فَسْئَلِ الْعادِّينَ منظور فرشتگانند كه كارهاى بندگان و عمرهاى آنان را تحت محاسبه در مى آورند و بعضى گفته اند منظور (مطلق) حساب كنندگانند. معناى آيه چنين است. سؤال كن از فرشتگانى كه عمر همه مخلوقات را به حساب در مى آورند، يا از هر كسى كه مى تواند فكرش را براى شمردن آنها به كار اندازد زيرا ما شماره آن سالها را نمى دانيم جز اين كه آنها را اندك مى شماريم و يك روز يا جزئى از آن به حساب مى آوريم.

«عبثا» نصب اين كلمه به يكى از دو سبب است: حال، يعنى ما شما را به بيهودگى نيافريديم، و يا مفعول له است، يعنى شما را بى دليل و عبث نيافريديم بلكه از آفرينش شما حكمى را در نظر داشتيم كه چنين اقتضا داشت زيرا مى خواستيم به عبادت و اطاعت مكلّفتان سازيم آن گاه براى جزا حاضرتان كنيم و سپس نيكوكار را پاداش و گنهكار را كيفر دهيم فعل «ترجعون» كه مجهول است به فتح «تاء» (ترجعون، به صورت معلوم) نيز خوانده شده است.

«حق» امر ثابتى است كه هرگز زوال نمى پذيرد، يا خدايى كه سزاوار عبوديت است و فرمانروايى (مطلق) در انحصار اوست و سلطنتش از بين

رفتنى نيست و هر پادشاهى غير از او پادشاهى اش عاريتى است و تنها بعضى اشيا را از بعضى جهات مالك است، امّا سلطنت و مالكيت خدا بر تمام اشيا از تمام جهات احاطه دارد.

الْعَرْشِ الْكَرِيمِ در اين آيه خداوند متعال عرش را به كرم توصيف فرموده، بدين سبب كه رحمت خداوند از سوى عرش به مخلوقاتش نازل مى شود، و خير و بركت

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 283

از آن سوى مى آيد، و نيز به اين دليل كه عرش، به خداى اكرم الاكرمين نسبت دارد.

لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ اين جمله براى كسى كه غير از خدا معبودى ديگر بر مى گزيند، صفت تأكيدى است مثل طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ «پرنده اى كه با دو بالش پرواز مى كند» (انعام/ 37) كه «يطير بجناحيه» صفت براى «طائر» است و مفيد تأكيد مى باشد، و نيز مى توان آن را از جمله معترضه دانست كه ميان شرط و جزا فاصله ايجاد كرده است، مثل: «من احسن الى فلان- لا احق بالاحسان منه فاللّه مثيبه» كسى كه به فلان شخص- كه مستحق تر از او پيدا نمى شود- نيكى كند خدا پاداش او را مى دهد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 284

فرض عليكم، الزانية و الزّانى: و منظور جلد الزانية و الزانى است، يعنى شلّاق زدنشان. و نيز مى توان «فَاجْلِدُوا» را خبر گرفت، زيرا، الف و لام به معناى «الذى» مى باشد و تقديرش اين است: التي زنت و الذى زنى، فاجلدوهما: زن و مرد زنا كار را شلاق بزنيد، چنان كه مى گويند من زنى فاجلدوه. «جلد» مصدر و به معناى تازيانه زدن است، جلده مثل ظهره و بطنه و ركبه مى باشد يعنى آن را آشكار ساخت، مخفى كرد و سوارش شد (ثلاثى مجرد و متعدى هستند) و اين حكم مخصوص زانيهاى آزاد، بالغ و بى همسر است. اما زناى محصنه حكمش رجم است.

وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ «رأفة» به سكون همزه، و بعضى به فتح آن «رأفة» خوانده اند و در معناى آيه اقوالى به قرار ذيل ذكر شده است:

الف: بر مؤمنان واجب است كه دين خدا را جدّى بگيرند و نرمى و سستى در انجام اعمال و اجراى حدود بر آنها عارض نشود، و جمله «إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ» هم به منظور بر انگيختن و شعله ور ساختن آتش خشم براى خدا و دين و شريعت او ذكر شده است.

ب: مبادا رحم بر آنها چنان شما را فرا گيرد كه از اقامه حدّ بر آنان خود دارى كنيد و حدود شرعى تعطيل شود.

ج: يا اين كه مبادا رأفت و ترحّم شما را از ضرب شديد و محكم باز دارند، بلكه چنان بزنيد كه خوب دردشان بگيرد، تخفيفى در آن قائل نشويد چنان كه در حدّ شارب الخمر تخفيف داده مى شود.

حدّ مرد در حالت ايستاده به همان وصفى كه در حال معصيت

ديده شده بر او جارى مى شود و اين زدن به طور متوسط و معتدل واقع مى شود، نه بر يك جا بلكه بر تمام اعضا پخش مى شود و هيچ عضوى از آن استثنا نمى شود مگر سه عضو:

صورت و سر و عورت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 287

لفظ «جلد» كه به معناى تازيانه زدن است با «جلد» كه به معناى پوست است از يك ماده است و اين تعبير اشاره به آن است كه درد، نبايد از پوست بدن تجاوز كند و به گوشت برسد.

زن به صورت نشسته و در حالى كه با لباسهايش پوشيده شده به طورى كه عورتش پيدا نشود، حدّ بر او جارى شود.

وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما اين كه حدّ را عذاب گفته اند دليل بر آن است كه كيفر گناه و عقوبت آن است و ممكن است از اين جهت باشد كه شخص را از باز گشت به گناه باز مى دارد، چنان كه آن را «نكال» نيز مى گويند (كه به معناى مجازات سخت و درس عبرت است).

«طائفة» گروهى هستند كه اطراف شيئى را گرفته باشند و تعداد آنها از سه نفر بيشتر باشد، با توجه به تعريف مذكور جنبه صفتى در آن غلبه دارد و صفتى است كه نياز به موصوف ندارد بلكه خود جانشين موصوفش مى باشد.

از امام باقر عليه السّلام و ابن عباس، و حسن بصرى و غير آنها نقل شده است كه: «اقلّ طائفة» يك مرد است. سزاوار است كه شاهدان اجراى حدّ فقط از بهترين انسانها باشند.

الزَّانِي لا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً انسان فاسقى كه شأنش زنا كارى است، تمايلى به ازدواج، با زنان نيكو كارى كه بر غير صفت او هستند،

ندارد بلكه به زن زانيه اى كه مانند خودش بوده يا مشرك باشد رغبت نشان مى دهد و نيز زن بد كاره اى كه مشهور به زنا باشد مردان صالح، ميلى به همسرى با او ندارند بلكه از او دورى مى كنند و تنها كسى به او رغبت نشان مى دهد كه مثل او زنا كار باشد و اين كه خداوند زنا كار و اهل شرك را با هم ذكر كرده به خاطر بزرگ شمردن گناه عمل زشت زنا مى باشد.

و مقصود از جمله اول توصيف كردن مرد زنا كار است به اين كه تمايلى به زنان با عفّت و پاكدامن ندارد، بلكه فقط به زنان بدكار تمايل نشان مى دهد. و در جمله دوم

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 288

خداوند زن زنا كار را به اين وصف توصيف مى كند كه مردان با عفّت به او تمايلى ندارند و تنها زناكاران به او رغبت مى كنند و ميان آنها فرق و اختلاف بسيار است. و اين كه در آيه اول زن زناكار را بر مرد زانى مقدّم داشته بدين جهت است كه هر چند اصل آيه درباره عقوبت آنها در مقابل گناه هر دو نفرشان است، ليكن زن منشأ و ريشه جنايت و ماده اصلى آن مى باشد، امّا اين كه در آيه دوم مرد زانى را مقدّم داشته به اين خاطر است كه آيه درباره نكاح و ازدواج است، و مرد اصل در آن است و او مبدأ درخواست و خواستگارى كننده است.

وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ، زنا يا ازدواج با زنان مشهور به زنا، بر مردان مؤمن حرام است.

لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ (4) إِلاَّ الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (5)

او جارى شده باشد يا نه، اين مطلب را ائمه هدى عليهم السّلام و ابن عباس روايت شده و مطابق مذهب شافعى نيز مى باشد. از جمله شرايط توبه، اين است كه قاذف، خودش را تكذيب كند و اگر تكذيب نكند باز هم گواهى اش پذيرفته نمى شود.

گفت: يا رسول اللَّه (مدتهاست كه اين مرد به خانه ما رفت و آمد دارد و به من قرآن مى آموزد و گاهى شوهرم او را تنها نزد من مى گذارد و خود از خانه بيرون مى رود امّا اين دفعه) «1» نمى دانم به دليل تعصّب و غيرت بوده يا به

__________________________________________________

1- قسمت داخل پرانتز اول از مجمع البيان گرفته شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 291

خاطر بخل در خوراك و طعام كه اين تهمت را به من زده است (يعنى چنين چيزهايى نبوده و شوهرم خلاف واقع ادّعا مى كند). اين جا بود كه اين آيات نازل و ميان آن دو ملاعنه انجام شد.

أَرْبَعُ شَهاداتٍ، بعضى «اربع» به نصب خوانده اند، زيرا در حكم مفعول مطلق و مصدرى است كه عاملش «فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ» مى باشد، كه خود مبتداست و خبرش محذوف و تقديرش چنين است: فواجب ان يشهد احدهم اربع شهادات، پس واجب است كه يكى از آنها چهار مرتبه شهادت دهد و «باللّه» متعلق به «شهادات» است. امّا اگر طبق عبارت متن: «اربع» به رفع خوانده شود خبر براى «فشهادة» خواهد بود.

أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ و أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ، در هر دو مورد، به تخفيف «ن» و رفع كلمه بعدش نيز خوانده شده است.

وَ الْخامِسَةُ، اين كلمه را در آيه دوم بعضى به نصب مى خوانند، يعنى و تشهد الخامسة.

طريقه اجراى لعان اين است كه مرد جلو روى حاكم، و زن طرف راست او بايستند. پس مرد چهار مرتبه بگويد: اشهد باللّه انى لمن الصادقين فيما ذكرته من الفجور عنها، «خدا را گواه مى گيرم كه درباره آنچه از گناه به زنم نسبت داده ام راستگويم»، و در مرتبه پنجم مى گويد: لعنة اللَّه على

ان كنت من الكاذبين فى ما رميتها به، «لعنت خدا بر من باد اگر در آنچه از كارهاى زشتى كه به همسرم نسبت داده ام دروغگو باشم.»

وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ، از زن نيز كيفر حدّ زنا برداشته مى شود به اين كه چهار مرتبه پشت سر هم بگويد: اشهد باللّه انه لمن الكاذبين فيما قذفنى به «خدا را گواه مى گيرم كه آنچه شوهرم به من نسبت داده دروغ محض است»، و در مرتبه پنجم بگويد:

غضب اللَّه على ان كان من الصادقين فيما قذفنى به «اگر در آنچه از خلاف شوهرم به ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 292

من نسبت داده از راستگويان باشد غضب خدا بر من باد»، و بعد از جريان اين لعنتها، حاكم ميان اين دو همسر جدايى مى اندازد و هرگز بر يكديگر حلال نمى شوند و از وقت اجراى لعان، زن عدّه مى گيرد. امّا اگر با كامل نبودن شهود، مرد از لعان خود دارى كند حدّ قذف بر او جارى مى شود.

در آيه آخر، جواب «لو لا» آورده نشده تا ذهن مستمع هر جا ممكن است برود و اين، امر بر مطلب مهمى كه نمى شود به حقيقتش پى برد، دلالت مى كند، زيرا چه بسا سكوت از امرى رساتر از تصريح به آن است. ترجمه و تفسير نمونه چنين مى گويد:

اگر فضل خدا و رحمتش و اين كه او توبه پذير و حكيم است نبود بسيارى از مردم هلاك مى شدند، يا بسيارى از شما گرفتار مجازات سخت الهى مى شديد.

لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قالُوا هذا إِفْكٌ مُبِينٌ (12) لَوْ لا جاؤُ عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ (13) وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِيما أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذابٌ عَظِيمٌ (14) إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ (15)

وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذا سُبْحانَكَ هذا بُهْتانٌ عَظِيمٌ (16) يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (17) وَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (18) إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (19) وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (20)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 293

فريادتان نمى رسيد، به خاطر آنچه مرتكب شديد كيفرى بزرگ به شما مى رسيد. (14)

[ياد بياوريد] وقتى كه شما آن را از زبانهاى يكديگر مى گرفتيد و با دهنهاى خودتان چيزى مى گفتيد كه نسبت به آن آگاهى نداشتيد، و گمان مى كرديد كه امرى آسان است و حال آن كه نزد خداوند عظيم بود. (15)

چرا وقتى كه آن را شنيديد، نگفتيد: ما را نسزد كه در اين باره سخن بگوييم، خداوندا تو پاك و منزّهى، اين تهمتى بزرگ است. (16)

خدا شما را پند مى دهد، كه اگر ايمان داريد، هرگز به چنين كارى بر نگرديد. (17)

و برايتان اين آيات را بيان مى كند و خداوند آگاه و درستكار است. (18)

آنها كه دوست دارند، زشتيها در ميان مردم با ايمان، شيوع يابد، بطور يقين عذابى دردناك در دنيا و آخرت براى آنهاست، و خدا مى داند، و شما نمى دانيد. (19)

و اگر فضل و رحمت الهى، و اين كه خداوند مهربان و داراى رحمت بى پايان است، شامل حالتان نبود؟ (او خود مى داند كه چه مى شد). (20)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 294

كبره» قسمت اعظم اين گناه را بر عهده داشت. و مسطح بن اثاثه، و حسّا بن ثابت، و حمنة دختر جحش، بالأخره اينها و هر كس كه اينها را در آن امر مساعدت كرد هر كدام به مقدار دخالتشان در اين افترا بهره اى از گناه را دارند ولى كيفر بزرگ براى عبد اللَّه بن ابىّ است، زيرا قسمت اعظم آن از او سر زده بود كه اين داستان دروغ را در ميان مردم شايع مى كرد و مى گفت: اى مؤمنان همسر پيغمبرتان شب را با مردى (اجنبى) تا صبح گذرانده و بعد آن مرد آمده در حالى كه افسار شتر وى را بر دوش مى كشيد، به خدا سوگند، اين دو از يكديگر نجات نيافتند.

هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ، مخاطب عايشه و «صفوان» كه متّهم به اين تهمت بودند، و تمام مؤمنانى كه از اين قضيّه ناراحت شده بودند و نيز هر كسى است كه به دروغ متّهم به كارى ناپسند شده، مى باشد.

معناى اينكه اين افترا براى آنها خير بود اين است كه خداوند در مقابل صبرى كه تحمّل مى كنند عوضى نيكو به آنها عنايت مى فرمايد.

علت وقوع افترا اين بود كه عايشه در راه جنگ بنى المصطلق براى قضاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 295

حاجت به كنارى رفت. از آن جا كه برگشت ديد گلوبندش پاره شده و دانه هاى آن ريخته، مجددا رفت تا آنها را پيدا كند. وقتى كه برگشت، ديد قافله رفته و هودجش را به گمان اين كه او در ميان آن قرار دارد، روى شتر گذاشته و برده اند.

صفوان كه به دنبال قافله مى آمد اين جا رسيد و عايشه را ديد، شترش را خوابانيد او را

سوار كرد و مهار آن را گرفته مى كشانيد تا به قافله رسيد و اين در موقعى بود كه براى اقامه نماز ظهر فرود آمده بودند، اين داستان را زهرى از خود عايشه چنين نقل كرده است.

«تولى كبره»: بعضى به ضم كاف خوانده اند (به كسر به معناى بزرگى و به ضم به معناى سنگينى است) «1» يعنى قسمت بزرگ و گناه سنگين افترا را او (عبد اللَّه ابى) متحمّل شد.

لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ ... بِأَنْفُسِهِمْ، «بانفسهم»: مقصود كسانى است كه مانند نفسهاى خودشان بودند، زيرا مؤمنان همه شان مانند يك شخص هستند، و از همين قبيل است: لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ، «همدينان خود را نكوهش نكنيد» (حجرات/ 10) و فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ، «بر خودتان سلام كنيد» (حجرات/ 61) و معناى آيه را چنين گفته اند: چرا وقتى كه اين مطلب را شنيديد همان چيزى را گمان نكرديد كه اگر براى خودتان اتّفاق مى افتاد گمان مى كرديد؟

و علت اين كه نفرموده است: ظننتم بانفسكم خيرا، اين است كه اسم ظاهر به جاى ضمير و التفات از خطاب به غيبت، مفيد توبيخ بيشترى است و نيز دلالت مى كند بر اين كه اشتراك در ايمان اقتضا دارد كه مؤمن نبايد هر چه را ديگران درباره مذمّت برادر مؤمنش مى گويند بپذيرد، بلكه بايد برائت ساحت او را از هر گونه عيبى اظهار كند و قاذف او را تكذيب نمايد.

__________________________________________________

1- داخل پرانتز از ترجمه مجمع البيان، ج 17، ص 107.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 296

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ، «لو لا» ى اول و دوم براى تخصيص، و سوم براى امتناع شى ء به خاطر وجود غيرش مى باشد، يعنى اگر نمى بود اين كه من

حكم كرده ام كه در دنيا و آخرت بر شما تفضّل كنم، به كيفر دادنتان به سبب آنچه در آن وارد شديد يا از آن گفتگو مى كرديد، شتاب مى كردم.

«افضتم» افاض فى الحديث، و اندفع، و خاض: شتابان و كامل به سخن گفتن پرداخت.

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ ...، «اذ» ظرف براى «مسّكم» يا «افضتم» (در آيه قبل) مى باشد و تلقّونه يعنى برخى از شما آن داستان دروغ را از دهان برخى ديگر مى گيريد و بعضى گفته اند: تلقّى القول، تلقّنه، و تلقفه، همه به يك معناست، و در اصل: «تتلقّونه» بوده و «تاء» حرف مضارع به خاطر تخفيف حذف شده است.

در اين آيه خداوند، دست اندركاران شايع ساختن داستان افك را، به مرتكب شدن سه گناه توبيخ فرموده و عذاب و كيفرشان را مربوط به آنها دانسته است، و گناههاى سه گانه عبارتند از:

1- آن را بر سر زبانها بازگو مى كردند تا منتشر و همه جاگير شد.

2- درباره اين داستان حرفهايى مى گفتند كه علم به آن نداشتند.

3- اين كارهاى ناپسند و زشت خود را امرى آسان و كوچك و بى اهميّت مى دانستند.

وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ، در اين آيه، فاصله قرار دادن ميان «لولا» و «قلتم» به وسيله ظرف، به منظور فايده اى است: كه آنها مى بايست به مجرّد اين كه آن افترا را شنيدند، از سخن گفتن درباره آن خود دارى مى كردند، پس ذكر وقت، اهميّت بيشترى داشت و لذا آن را جلوتر آورده است.

«سُبْحانَكَ» تسبيح، يا به خاطر تعجّب از بزرگى و عظمت مطلب است، و يا خداى را منزّه از آن مى داند كه همسر پيامبرش فاجر و بد كاره باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 297

يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا، خدا

شما را درباره تكرار چنين كارى پند مى دهد و موعظه تان مى كند، چنان كه مى گويند: و عظت فلانا فى كذا، فتركه: او را درباره فلان مطلب موعظه كردم، تركش كرد. و جايز است كراهة ان تعودوا در تقدير باشد: خدا شما را پند مى دهد چون نمى پسندد كه به آن، بازگرديد. «ابدا» تا وقتى كه زنده و مكلّف باشيد.

إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، اين عبارت براى به هيجان در آوردن مسلمانان است، و يا به آنها گوشزد مى كند. آنچه باعث مى شود كه ديگر به اين عمل ناشايست (تهمت) دست نزنند، ايمان سالم به خدا و پيامبر است كه انسان را از هر زشتى باز مى دارد.

أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ، (كسانى كه) دوست دارند كه اعمال ناپسند شيوع پيدا كند.

منظور از «عذاب» دنيا، اجراى حدّ است. «وَ اللَّهُ يَعْلَمُ»: خدا مى داند، آنچه از رازها كه در دلها نهفته است.

298

در اصل ان لا يؤتوا بوده و «لا» حذف شده، يعنى سوگند ياد نكند كه به مستحقّ احسان، احسان نكند.

أُولُوا الْفَضْلِ مِنْكُمْ، ثروتمندانتان و آنهايى كه از نظر مالى در وسعت هستند.

بعضى گفته اند: معنايش اين است كه ثروتمندانتان در احسان به مستحقّان كوتاهى نكنند، اگر چه ميان آنها با مستحقّان به سبب جنايتى كه مرتكب شده اند، بغض و كينه (و اختلاف و نزاع) باشد، از ما الوت جهدا مى آيد، يعنى از هيچ كوششى دريغ نكردم.

اين آيه در شأن «مسطح» نازل شده است كه پسر خاله ابو بكر و مردى فقير بود، ابو بكر زندگى او را اراده مى كرد امّا وقتى كه در داستان «افك» شركت كرد، قسم خورد كه ديگر به او كمك نكند.

بعضى گفته اند اين آيه درباره جمعى از صحابه نازل شده است كه سوگند ياد كردند: به هر كس كه به هر نحو سخنى درباره افك گفته هيچ گونه انفاقى نكنند و همدردى و مواساتى با آنها نداشته باشند. «الغافلات» بى خبران از كارهاى زشت.

«يَوْمَ تَشْهَدُ» با «ياء» نيز خوانده اند. كلمه «دين» به معناى جزا و پاداش است. و «حقّ» صفت براى «دين» يعنى خداوند پاداش حقيقى آنها را چنان كه سزاوارند مى دهد.

أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ، خدا دادگسترى است كه عدلش آشكار و ستمى در حكم او وجود ندارد.

إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكى لَكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ (28) لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتاعٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ (29)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 300

كلمه از ماده «انس» و باب استفعال است و در معنايش دو وجه بيان شده است:

1- از «استيناس» نقطه مقابل «استيحاش» است، به اين بيان: كسى كه در خانه ديگرى را مى زند، نمى داند كه آيا به او اجازه خواهند داد يا نه؟ و در اين حالت، مانند كسى است كه از امرى وحشت دارد و هراسناك است، به اين دليل كه مطلب برايش معلوم نيست. اما وقتى كه به او اجازه ورود و جواب مثبت داده شود دلش آرام مى گيرد. پس معناى آيه اين است (داخل نشويد) تا وقتى كه به شما اجازه داده شود، مثل قول خداوند: لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ، «به خانه هاى پيامبر وارد نشويد، مگر اين كه به شما اجازه داده شود» (احزاب/ 52). بنا بر اين در آيه مورد نظر، استيناس را به جاى «اذن» قرار داده، زيرا مرادف آن است.

2- از «آنس الشي ء» گرفته شده، يعنى آن را آشكارا ديد. پس معناى آيه اين مى شود كه به اين مكانها داخل نشويد تا وقتى كه خوب بدانيد و حقيقت مطلب برايتان كشف شود كه آيا ورود شما خواسته شده است يا نه؟ و از اين قبيل است جمله: استأنست فلم ار احدا (تحقيق كردم، امّا هيچكس را نديدم) و از همين قبيل است قول نابغة: على مستأنس و حدى. «1»

__________________________________________________

1-

كأنّ رجلى و قد زال النهار بنا بذى الجليل على مستأنس وحدى

كشّاف، ج 3، ص 226. موقعى كه بر شتر خود سوار مى شوم، از سرعت زيادش در نيمه روز به جاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 302

ابو ايّوب انصارى مى گويد: به رسول خدا عرض كرديم: «استيناس» به معناى چيست؟

فرمود: هنگامى كه انسان مى خواهد به خانه اى وارد شود به ذكر خدا مشغول مى شود، صدايش را به سبحان اللَّه و حمد و تكبير بلند مى كند و سرفه اى مى كند تا به اين طريق از اهل خانه اذن بگيرد، و معناى تسليم آن است كه سه مرتبه بگويد: السّلام عليكم، أ أدخل؟: (سلام عليكم آيا اجازه هست وارد شوم؟) اگر اجازه دادند داخل شود و اگر نه، برگردد.

ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ، اين اجازه گرفتن و سلام دادن از تحيّت دوران جاهليت بهتر است، زيرا آنها هر گاه به هم مى رسيدند مى گفتند: «حييتم صباحا و مساء» (زنده باشيد، صبح و شب). و نيز از دخول بدون «اذن» بهتر است.

لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ، اين مسائل براى شما نازل شده است كه دستور خدا را بزرگ شماريد و به آنچه در مسأله اجازه گرفتن امر شده ايد عمل كنيد.

فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيها أَحَداً، پس اگر هيچ اجازه دهنده اى نديديد، داخل نشويد، بلكه صبر كنيد تا كسى را بيابيد كه به شما اجازه ورود دهد، يا اگر كسى از اهل خانه را در آن جا نيافتيد، داخل نشويد مگر به اجازه اهلش زيرا ورود تصرّف در ملك غير است كه بدون اجازه او جايز نيست.

«فَارْجِعُوا» پس برگرديد و دم در به انتظار بايستيد و در رفع موانع ورود اصرار نداشته باشيد.

هُوَ أَزْكى لَكُمْ، برگشتن براى شما پاكيزه تر است به دليل اين كه سلامت و تندرستى شما در آن است و از شك و گمان بد، درباره شما به دور است و سودش بيشتر و خيرش فزاينده تر است.

__________________________________________________

رويش آن گياه مى رسم، مثل اين كه با ر و بنه من، بر دوش ديده بانى است كه به

تنهايى جلو خود را زير نظر دارد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 303

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ، در آخر اين آيه خداوند متعال مخاطبان را تهديد كرده است به اين كه هر چه انجام دهند و يا ترك كنند مى داند، و به همين مناسبت ثواب مى دهد و يا كيفر مى كند.

در آيه اخير، حق تعالى، از اين حكم كه بايد براى ورود به خانه از صاحبش اجازه گرفت اماكن عمومى را استثنا فرموده كه از جمله آنها مسافر خانه ها و كاروانسراها و رباطها و مراكز خريد و فروش و آسيابها و گرمابه ها مى باشد، كه در اين مكانها نيازى به اذن و اجازه كسى نيست.

فِيها مَتاعٌ لَكُمْ، مقصود از «متاع» سود بردن و مراكز خريد و فروش مى باشد، و بعضى گفته اند: منظور خرابه هايى است كه معمولا كسى در آن نيست و در آن جا براى قضاى حاجت مى روند و متاع يعنى قضاى حاجت كردن.

با اين بيان خداوند به انسانها خبر داده است كه از احوال

__________________________________________________

1-

حفظ الفروج عبارة عن التّحفّظ من الزنا فى جميع القرآن إلّا هنا فان المراد به السّتر، حتى لا ينظر اليها احد و لا يحلّ للرجل ان ينظر الى فرج اخيه و لا للمرأة ان تنظر الى فرج اختها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 305

و گفتار همه آگاه است و مى داند چگونه و چه كارى انجام مى دهند. پس بر آنهاست كه خود را در پيشگاه خداوند بدانند و پيوسته از مخالفت با او بر حذر و در تمام حركات و سكنات متوجّه او باشند. در آيه بعد زنان را هم مانند مردان به چشم پوشى و عفّت و پاكدامنى امر فرموده است.

ام سلمه گفت: خدمت رسول خدا بودم و ميمونه نيز آن جا بود. پسر امّ مكتوم، حاضر شد، و اين داستان، بعد از آن بود كه آيه حجاب نازل شده و ما مأمور به حجاب شده بوديم، پيامبر به ما فرمود خود را بپوشانيد و حجابتان را حفظ كنيد. ما گفتيم يا رسول اللَّه، مگر فرزند ام مكتوم نابينا نيست؟ فرمود آيا شما هم نابيناييد و او را نمى بينيد؟

«زينت» چيزى است كه زن خود را به آن مى آرايد، از قبيل زيور آلات يا سرمه كشيدن و يا خضاب كردن و غير اينها. و زينت بر دو قسم است: زينت ظاهرى و زينت باطنى و گفته اند پوشاندن زينتهاى ظاهرى واجب نيست. در تعريف زينتهاى ظاهرى اقوالى است:

1- مراد از زينت ظاهرى لباس است.

2- بعضى گفته اند منظور از آن، سرمه (چشم) و انگشتر و خضاب كف (دستها) است.

3- و بعضى گفته اند: صورت و كفهاست.

4- از ائمّه عليهم

السّلام نقل شده است كه مراد دو كف و انگشتان است.

زينت باطنى مثل خلخال پا، و دست بند، و گردن بند، و گوشواره امّا زينت باطنى واجب است كه پوشانيده شود و جز براى كسانى كه استثنا شده اند براى ديگران نبايد اظهار شود.

از شعبى سؤال شده كه چرا خداوند عموها و داييها را جزو مستثنيات ذكر نكرده است؟ گفت: به اين جهت كه عمو، زينتهاى آنها را براى پسرش توصيف نكند اگر

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 306

چه خودش نامحرم نيست امّا فرزندانش كه نامحرمند و همچنين است دايى.

وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ ذكر زينت بدون بيان موارد آن، به خاطر مبالغه در امر تستّر و پوشش است، زيرا اين زينتها در جاهايى از بدن قرار دارد كه براى غير اشخاص مورد ذكر، جايز نيست به آنها نگاه كنند.

امّا زينتهاى ظاهر كه گفتيم پوشاندش واجب نيست و در حفظ آن آسانگيرى شده به اين دليل است كه زنان را چاره اى از آن نيست، بويژه در شهادت دادن و حضور در محكمه دادخواهى.

وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ «خمر» جمع خمار به معناى مقنعه است و زنان، مأمور شده اند- كه آن را به سر و گردن خودشان بيندازند، زيرا اگر باز باشد جلو گردنهايشان ديده مى شود. زنان عرب كارشان اين بود كه دامن مقنعه ها را پشت سر مى انداختند و به اين سبب گلو و سينه شان پيدا بود، به اين دليل خداوند امر فرمود كه آن را از جلو بيفكنند تا آنها را بپوشاند. جايز است كه مراد از «جيوب» سينه ها باشد، به اعتبار مجاورت (چون قسمت جلو يقه نزديك سينه است) چنان كه گفته اند: «ناصح الجيب»، يعنى راستگو و

امين يا پاكدلى بدون غلّ و غش، و مراد از زدن روسريها بر گريبانها كه بر زنان واجب مى باشد اين است روسريها را بر سر و گردن و سينه هايشان قرار دهند تا آنها را بپوشانند چنان كه مى گويند: ضربت بيدى على الحائط: دستم را بر ديوار گذاشتم. «جيوبهن و بيوتا غير بيوتكم»، با كسر «جيم» و «با» نيز خوانده شده است به مناسبت مجاورت با «ياء».

أَوْ نِسائِهِنَّ يا زنان خودشان: مقصود از اين زنان كه زنان مسلمان مى توانند بى پرده پيششان ظاهر شوند، همان زنان با ايمان هستند و گرنه از زنان مشرك و كفّار بايد پرهيز كنند.

أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ از بردگانشان نيز لازم نيست خود را بپوشانند، ابن عباس مى گويد ظاهر آن است كه منظور از: نسائهنّ و ما ملكت ايمانهنّ، زنانى هستند كه در

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 307

مصاحبت و خدمتگزارى زنان مسلمانند، اعم از اين كه آزاد باشند يا برده، و بعضى گفته اند منظور از: ما ملكت ايمانهنّ، ذكور و اناث هر دو مى باشد. «1»

أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ تابع كسى است كه به دنبال تو مى آيد تا از طعام و غذاى تو بهره ببرد و غير اولى الأربه يعنى نيازى به زنان ندارد، و او آدم سفيهى است كه چيزى را در باره زنان نمى داند (تمايل جنسى ندارد). «غير» را به نصب خوانده اند بنا بر استثنا و يا حال. و به جرّ خوانده اند بنا بر وصفيّت. «اربه» يعنى حاجت و نياز «او الطفل»، «طفل» مفرد است كه به جاى جمع قرار گرفته چون مراد از آن جنس است، نه، فرد.

لَمْ يَظْهَرُوا در معناى اين فعل، دو احتمال وجود دارد كه: يا

از «ظهر على الشي ء» مى باشد كه به معناى مطّلع شدن بر چيزى است، يعنى كودكانى كه از امور شهوانى بى خبراند و نمى دانند كه عورت چيست و ميان آن با بقيّه اعضا فرقى نمى گذارند. و يا از مادّه: «ظهر على فلان» است يعنى قدرت بر آن پيدا كرد كه معناى آيه اين مى شود: اين اطفال به موقعيّتى كه قدرت بر انجام دادن عمل زناشويى داشته باشند نرسيده اند، زيرا غريزه جنسى در آنها ظاهر نشده است.

وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ در سابق ميان عربها زنهايى كه در پاهايشان خلخال داشتند گاهى هنگام راه رفتن پاهاى خود را محكم بر زمين مى زدند تا صداى آن بلند شود، و بعضى گفته اند پاها را بهم مى زدند تا ديگران پى ببرند كه هر دو پاهايشان خلخال دارد. خداوند آنها را از اين عمل نهى مى فرمايد. و وقتى كه بعد از نهى از اظهار

__________________________________________________

1- ولى در بعضى روايات تصريح شده است كه منظور كنيزانند- هر چند غير مسلمان باشند و غلامان را شامل نمى شود و چنان كه از امير مؤمنان نقل شده:

لا ينظر العبد الى شعر مولاته

، غلام نبايد به موى بى بى اش نگاه كند، گر چه از بعضى روايات، تعميم استفاده مى شود ولى خلاف احتياط است. تفسير نمونه، ج 14، ص 451. جبّائى گويد: غلامى كه هنوز بالغ نشده مى تواند به بى بى خود نگاه كند. ترجمه مجمع البيان، ج 17، ص 128.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 308

زينتها، از اظهار صداى آنها نيز نهى شود خوب معلوم مى شود كه نهى از ظاهر ساختن مواضع زينت گوياتر و رساتر است.

أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اين كلمه را بعضى از قرّاء به ضم (هاء) نيز خوانده اند به اين اعتبار

كه چون «الف» از ايّها المؤمنون به دليل التقاء ساكنين حذف شده، حركت آن نيز از حركت ما قبل «اىّ» تبعيّت كرده است.

از سنّت من پيروى كند كه ازدواج است. و نيز فرموده است:

من كان له ما يتزوّج به فلم يتزوّج فليس منّا

، كسى كه امكانات ازدواج در اختيار دارد ولى ازدواج نكند از ما نيست. و نيز فرموده است:

التمسوا الرّزق بالنّكاح

روزى را به ازدواج، از خدا طلب كنيد.

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:

من ترك التّزويج مخافة العيلة، فقد أساء الظن بربه لقوله تعالى ان يكونوا فقراء يغنهم اللَّه من فضله

«هر كس ازدواج را به دليل ترس از

__________________________________________________

1-

اللهم انّا نعوذ بك من العيمة و الغيمة و الأيمه.

و درباره آن حضرت نقل شده است كه از پنج چيز به خدا پناه مى برد: از عيمه و غيمه و أيمه، و كزم (پرخورى و بخل) و قرم (حرص زياد به خوردن گوشت) ابن قتيبه دينورى، غريب الحديث، ج 1/ 338، پاورقى جوامع تصحيح استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 310

تنگدستى ترك كند، گمان بد به پروردگارش برده، زيرا خدا در قرآن فرموده است:

اگر محتاج باشند خداوند به فضل خود آنها را بى نياز مى سازد.»

وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً مقصود كسانى است كه توانايى بر زن گرفتن ندارند و ممكن است مراد از «نكاحا» امكانات مالى براى ازدواج باشد.

وَ الَّذِينَ يَبْتَغُونَ بردگان شما كه تقاضاى قرار داد مكاتبه مى كنند، اين عبارت، يا مرفوع به ابتداست، و يا منصوب به فعل مقدّرى است كه «فكاتبوهم» آن را تفسير مى كند، مثل: «زيدا فاضربه» و حرف «فاء» كه بر سر فعل در آمده به سبب دربرداشتن معناى شرط (و جزاست).

كتاب و مكاتبه، هر دو مصدر باب مفاعله، به اين معناست كه انسان به برده اش بگويد: كاتبتك على كذا براى تو بر ذمّه خودم قرار

گذاشتم كه از جانب من آزاد شوى، اگر آن مقدار مال معيّن را به من بدهى، و براى خودم بر عهده تو مقرر كردم كه به اين عهد وفا كنى، يا اين كه بر ذمّه تو، قرار دادم وفا كردن به مال را، و واجب ساختم بر عهده خودم آزاد كردن تو را.

إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً منظور از «خير» يا صلاح و رشد است و يا قدرت بر اداى مال مكاتبه. «و آتوهم»: اين عبارت دستور مى دهد كه نسبت به بردگان كمك كنند، و به آنها سهمى را كه خدا در آيه: «وَ فِي الرِّقابِ» (بقره/ 177) بر ايشان معيّن كرده بپردازند، يا مراد بهره مند ساختن آنها از مالى است كه خداوند براى آنها بر عهده صاحبانشان قرار داده، و اين امر نيز استحبابى است.

وَ لا تُكْرِهُوا كنيزانتان را به زنا دادن وادار نكنيد. در دوران جاهليت، كنيزان مجبور مى شدند كه براى كمك مالى به صاحبانشان، به خود فروشى تن در دهند، چنان كه نقل شده است كه عبد اللَّه بن ابىّ (سر دسته منافقان) شش كنيز داشت كه به زنا وادارشان مى كرد و براى آنها ماليات گذاشته بود، دو نفر از آنها حضور پيامبر به شكايت رفتند اين جا بود كه آيه فوق نازل شد. «فتى» و «فتاة»، پسر و دختر، كنايه از

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 311

غلام و كنيز است. در حديث آمده است:

ليقل احدكم فتاى و فتاتى و لا يقل: عبدى و امتى:

به بردگانتان بگوييد: پسر جوانم و دختر جوانم و آنها را به غلام و كنيز خطاب نكنيد.

عَلَى الْبِغاءِ «بغاء»: مصدر بغى و به معناى زناست.

إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً خداوند نهى

از اكراه را مشروط به اراده تحصّن دانسته است، زيرا اكراه در صورتى تحقّق مى يابد كه آنها اراده تحصّن كنند و عفّت بورزند و ترجيح دادن حرف «ان» بر «اذا» اشاره به اين است كه در آن وقت كنيزان اين عمل زشت را با ميل و رغبت انجام مى دادند.

«وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ»: و هر كس كنيزانش را به انجام عمل زنا مجبور سازد، بداند كه خداوند نسبت به كنيزانى كه بر عمل زنا اجبار شده اند، آمرزنده و بخشايشگر است، نه نسبت به اكراه كنندگان كه برده دارها مى باشند.

از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

لهنّ غفور رحيم

: خدا براى اين گونه كنيزان غفور و رحيم است.

«مبيّنات»: به كسر (ياء) آياتى كه براى بيان احكام و حدود، روشن و واضح است، و به فتح (ياء) آياتى كه داراى تفصيل است و توضيح داده شده است.

وَ مَثَلًا مِنَ الَّذِينَ خَلَوْا شبيه و مانندى از آنان كه پيش از شما بودند و حالشان شبيه حال شما بود، نازل كرديم.

مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ (38)

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 312

جود و كرمش مردم را از فقر و نيازمندى نجات مى دهد.

«نُورُ السَّماواتِ» يعنى صاحب نور آسمانهاست، و اضافه نور به سماوات و ارض، به يكى از دو معنى است:

الف: مراد، اهل آسمانها و زمين است، و اين كه آنها از نور پروردگار كسب روشنايى و استضائه مى كنند.

ب: وجه دوم اين كه اضافه بر همگانى بودن نور دهندگى خداوند و بسيارى تشعشعات وجودى او دلالت دارد.

از امام على عليه السّلام نقل شده است: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، يعنى حق را در ميان آسمانها و زمين منتشر ساخت و تمام صحنه هستى با آن روشنايى يافت و ممكن است به اين معنا باشد كه دلهاى اهل زمين و آسمانها را به نور خود منوّر ساخت.

مَثَلُ نُورِهِ ويژگى نورانيّت شگفت انگيزش كه تابش نور و روشنايى بخشيدن است، ابى بن كعب چنين خوانده است: مثل نور من آمن به، مثل نور كسى كه به خدا ايمان آورده مانند مشكات است.

«كمشكوة» مانند ويژگى مشكاة است. مشكاة طاقچه اى است در ديوار كه شيشه اى در جلوش نصب مى كنند و باد در آن نفوذ نمى كند (مانند چراغدان) «فِيها مِصْباحٌ» و در ميان آن چراغى نور دهنده است و اين چراغ در آبگينه اى درخشان قرار دارد كه در روشنايى و ظهورش به ستاره فروزانى مانند است از ستارگانى كه به زيادى نور و ظهور مشهور مى باشند مثل مشترى و زهره و غير آنها.

«درّى» منسوب به «درّ» است، يعنى سفيد، روشن، با تلألؤ. بعضى با كسر اوّل و ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 314

همزه آخر: «درئ» بر وزن «سكيت» خوانده اند، كه گويا، اين ستاره با روشنايى خود، تاريكى را دور مى كند، و درّى

بر وزن مرّيق يعنى، زرد يا سرخ.

«يوقد» اين چراغ از درختى شعله مى گيرد، يعنى منشأ روشنايى اش از درخت زيتون است، ماده اصلى آن از روغن آن درخت سرچشمه گرفته، هر كس اين فعل را «توقد» با «تاء» خوانده، فعل را به «زجاجه» نسبت داده است، و تقدير آن، مصباح الزّجاجة است كه مضاف، حذف شده، و «يوقد» با «ياء» نيز قرائت شده است.

«مُبارَكَةٍ» درختى پر سود و بركت كه چراغ با روغن آن روشن مى شود و به وسيله آن ادامه پيدا مى كند و از هيزم و خاشاكهاى آن كسب آتشگيره مى كنند و با خاكسترش ابريشم را مى شويند. و درخت زيتون نخستين درختى است كه بعد از طوفان نوح در آن سرزمينى كه خداوند بركات خود را در آن جا، براى جهانيان نازل فرمود، روييد.

بعضى گفته اند: سرزمين مبارك به اين سبب است كه هفتاد نفر پيغمبر در آنجا بركت گرفتند كه از جمله آنها حضرت ابراهيم عليه السّلام بود.

لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ نه شرقى است نه غربى، زيرا محلّ رويش آن، شام است كه ميان مشرق و مغرب قرار دارد و بهترين زيتون، زيتون شام است.

بعضى گفته اند: يعنى نه سايه طرف شرق بر آن مى افتد و نه سايه غرب، بلكه آفتاب بر آن مى تابد نه درختى بر آن سايه مى افكند و نه كوهى، بنا بر اين، روغنش صافتر و بهتر است و بعضى گفته اند: نه در جاى تاريكى است كه شعاع خورشيد به آن نرسد و نه در محل تابش آفتاب است كه سايه بر آن نيفتد، بلكه آفتاب و سايه پشت سر يكديگر بر او وارد مى شوند. حسن بصرى گفته است: از درختهاى دنيا

نيست كه شرقى يا غربى باشد.

يَكادُ زَيْتُها يُضِي ءُ از شدّت صافى و درخشندگى نزديك است همان روغنش بدون آتش، نور و ضياء دهد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 315

نُورٌ عَلى نُورٍ و آن نورى است دو چندان كه نور زيت و نور خود چراغ و نور شيشه، در آن ظهور يافته و ديگر چيزى نمى ماند كه موجب تقويت نور باشد.

در باره حقيقت اين نور كه خداوند به خود نسبت داده و آنچه اين نور را به آن تشبيه كرده، مفسّران اختلاف كرده اند، اكثريّت بر اين عقيده اند كه منظور نور پيغمبرمان حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله مى باشد و گويى چنين فرموده است: مثال محمّد صلى اللَّه عليه و آله كه رسول خداست همانند مشكاة است و مصباح، قلب آن حضرت و زجاجه، سينه او مى باشد كه آن را به ستاره درخشان تشبيه كرده، و سپس برگشته به قلب آن حضرت كه تشبيه به مصباح شده، و فرموده است: «يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ ...» اين مصباح، بر افروخته مى شود از درخت با بركت، يعنى حضرت ابراهيم، كه اكثر انبياء از نسل او مى باشند. و مى توان گفت منظور از شجره مباركه: شجره وحى است، و اين كه (محمّد صلى اللَّه عليه و آله) نه شرقى و نه غربى است يعنى نه، مسيحى است و نه يهودى چون نصارى به طرف مشرق و يهوديان به طرف مغرب نماز مى خوانند.

يَكادُ زَيْتُها يُضِي ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ پيش از آن كه پيامبر اعلام نبوّت كند و مردم را به خود دعوت فرمايد نزديك است (معجزات) و نشانه هاى نبوّت، خود گواه و شاهد بر آن باشند، يا اين كه اگر

هيچ كدام از معجزاتش هم ديده نمى شد نزديك بود كه صدق نبوّت و راستى پيامبرى اش ظاهر و آشكار شود، چنان كه عبد اللَّه بن رواحه مى گويد: «اگر در مورد صدق نبوّت پيامبر آيات بيان كننده هم نمى بود بداهت آن، تو را بر وحى بودنش آگاه مى كرد.»

از امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه مراد از مشكاتى كه مصباح در آن قرار دارد، نور دانش در سينه پيامبر است، و مقصود از «زجاجه» سينه على عليه السّلام است كه پيامبر با تعليم خود، علمش را به آن منتقل كرد. و مراد از جمله يكاد زيتها يضي ء و لو لم تمسسه نار، اين است كه بزودى عالم آل محمّد صلى اللَّه عليه و آله حقايق را بازگو كند پيش از آن كه كسى از او سؤال كند و منظور از نور على نور اين است كه پس از هر كدام از

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 316

امامان از آل محمّد صلى اللَّه عليه و آله امامى كه به نور علم و حكمت تأييد شده است مى آيد و اين امر، از زمان حضرت آدم تا قيام قيامت بر قرار است و آنها خلفاى خدا در روى زمين و حجّتهاى او، بر خلقش مى باشند و در هيچ زمانى زمين از وجود يكى از آن بزرگواران خالى نيست.

اين تحقيق كه در باره تفسير آيه بيان شد دليل بر آن است كه «شجره مباركه» نيز همين درخت با بركت نبوّت و ولايت است كه از روزگار حضرت آدم تا انقراض جهان و فرا رسيدن رستاخيز، جهان را به نور خود روشن و منوّر داشته و خواهد داشت.

بعضى گفته اند منظور از

نور خدا، حق و حقيقت است چنان كه قرآن مى فرمايد:

يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ «خدا آنها را از باطل به سوى حق بيرون مى برد» (بقره/ 256).

يَهْدِي اللَّهُ خداوند هر كس از بندگانش را كه بخواهد به اين نور درخشان و روشنگر هدايت مى فرمايد، يعنى هر گاه او را شايسته اين امر دانست، به او لطف مى فرمايد و براى پيروى از دليل و برهان موفّقش مى دارد.

«فِي بُيُوتٍ» جارّ و مجرور يا متعلّق به ما قبل است، يعنى كمشكات فى بعض بيوت اللَّه ... مانند مشكات در بعضى از خانه هاى خدا كه مساجد است و يا متعلق به ما بعدش مى باشد و تقدير آن چنين است يسبّح له ... رجال يعنى مردانى چنان در خانه هايى چنين او را به پاكى و عظمت ياد مى كنند. «فيها»، اين كلمه، تكرار (فى، در اول آيه) است چنان كه گفته مى شود: زيد فى الدار جالس فيها.

«أَذِنَ اللَّهُ» خداوند امر فرموده و دستور داده است: «أَنْ تُرْفَعَ» تا آن خانه ها ساخته شود و بنا گردد، چنان كه فرموده است: بَناها، رَفَعَ سَمْكَها، «آسمان را ساخت و سقفش را بر افراشت» (نازعات/ 28- 27) و مثل: «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ» «و ياد بياور وقتى را كه ابراهيم (و اسماعيل) پايه هاى خانه (كعبه) را بالا

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 317

مى بردند» (بقره/ 126). معناى ديگر آيه، بلندى قدر و منزلت و بزرگداشت معنوى آن خانه است.

در معناى «بيوت» گفته اند: منظور خانه هاى پيامبران است، و به روايت مرفوع «1» نقل شده است كه وقتى رسول اكرم اين آيه را قرائت فرمود، از آن حضرت سؤال كردند كه منظور چه خانه هايى است؟ فرمود:

خانه هاى انبياء، ابو بكر برخاست و در حالى كه اشاره به خانه على عليه السّلام و حضرت زهرا مى كرد گفت يا رسول اللَّه آيا اين خانه از آن خانه هاست؟ پيامبر فرمود: آرى، اين از بهترين آنهاست.

وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ كتاب خدا در آن جا تلاوت مى شود و نيكوترين نامهايش ذكر مى شود. «يسبح» اين فعل بطور مجهول نيز قرائت شده و به يكى از ظروف سه گانه:

(له، فيها، بالغدو) اسناد داده شده است، و رفع «رجال» به واسطه فعل معلومى است كه يسبح (فعل مجهول) بر آن دلالت مى كند، يعنى يسبّح رجال.

«آصال» جمع «اصل» و به معناى شامگاهان، و مقصود از اوقات غدوّ، بامدادان است.

«تجارة» مراد، شغل تاجر و كار بازرگان است: تجارت مردان خدا را از ذكر و نماز باز نمى دارد، پس موقعى كه وقت نماز فرا مى رسد، كسب و تجارت را رها مى كنند و به سوى نماز مى شتابند.

وَ إِقامِ الصَّلاةِ مقصود اقامه نماز است زيرا حرف (تاء) در «اقامة» عوض از عين الفعل محذوف است كه در اصل «اقوام» بوده، «واو» از وسط حذف و عوض آن در آخر «تاء» افزوده شده است. مثل قول شاعر: و اخلفوك عد الأمر الذى و عدوا:

__________________________________________________

1- مرفوع، حديثى است كه از وسط سلسله يا آخر، يك تن يا بيشتر افتاده باشد و تصريح به رفع شده باشد مثل: عن كلينى عن علىّ بن ابراهيم عن ابيه رفعه عن الصّادق عليه السّلام، در اصطلاح ديگر مرفوع حديثى است كه در آخر به معصوم نسبت يافته، خواه اين كه سندش مقطوع يا مرسل باشد. علم الحديث استاد شانه چى، ص 153، چاپ سوم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 318

پيمانى كه

با تو بسته بودند بر هم زدند. «1»

تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ اين عبارت به دو معنا آمده است: يكى اين كه بر اثر ترس و وحشت، دلها مضطرب و لرزان شود و چشمها، به آسمان خيره و دوخته شده و باز مانده باشد. معناى دوم اين كه حالات اين دو عضو تغيير مى كند، يعنى در آن روز، قلوب و ابصار چيزهايى را درك و حسّ مى كنند كه پيش از آن قادر به درك و فهميدن آن نبوده اند.

«لِيَجْزِيَهُمُ» خداى را تسبيح مى كنند تا پاداش اعمالشان را چند برابر عنايت فرمايد و خداوند به دليل لطف و عنايتى كه دارد بر ثواب آنها مى افزايد و تفضّل او بدون حساب است.

دانند، و خدا هم داناست به آنچه آنان انجام مى دهند. (41)

و فرمانروايى آسمانها و زمين از آن خدا، و باز گشت به سوى خداست. (42)

«يغشاه» دريا را موجى پوشانده كه بر فراز آن موج، موجى ديگر و روى آن موج، ابرى قرار دارد. «ظلمات» مراد از تاريكها تاريكى دريا، تاريكى موج، و تاريكى ابرها مى باشد. «اذا خرج» هر گاه، انسانى كه در آن ظلمتها قرار گرفته دستش را جلو رويش بگيرد نتواند آن را ببيند.

لَمْ يَكَدْ يَراها نزديك نيست كه آن را ببينيد، اين جمله تأكيد در نديدن است. اين آيه، تشبيه دومى است براى اعمال كافران كه به سبب خالى بودن از نور حق و ظلمانى بودنش باطل است و شبيه به تاريكهاى روى هم قرار گرفته مى باشد.

وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً و كسى كه خدا برايش نورى قرار نداده يعنى به او لطف نكرده و موفّقش نداشته، در تاريكى باطل قرار دارد و روشنى و نورى برايش نيست. «سحاب» اين كلمه به دو طريق خوانده شده است نخست: سحاب ظلمات بنا بر اضافه. دوم به رفع و تنوين (بدون اضافه). و ظلمات به جرّ بدل است از «ظلمات» در اول آيه: (او كظلمات). «صافّات» (پرندگانى كه) بالهاى خود را در هوا مى گسترانند.

«قَدْ عَلِمَ» ضمير مستتر در اين فعل، يا به خداوند بر مى گردد يا به «كل»، همچنين ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 321

است ضميرهاى «صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ» همه موجودات مى دانند چرا و چه كسى را مى خوانند و تسبيح مى گويند.

هم چنان كه خداوند به آنها ساير علوم دقيق را كه عقلا هرگز دسترسى به آن ندارند الهام فرموده است.

فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشاءُ يَكادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ (43) يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ (44) وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (45) لَقَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ مُبَيِّناتٍ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (46)

اجزاى دخول و حومل است كه هر دو اسم يك مكان مى باشند. «ركام»: متراكم، انباشته، «الودق» باران، «من خلاله» از لابلا و منافذ آن، اين كلمه جمع «خلل» است، و بعضى بندرت آن را «خلله» نيز خوانده اند.

در آيات قبل خداوند تسبيح اهل آسمانها و زمين و تمام پرندگان را به عنوان دليل بر ربوبيت خود ذكر كرده و سپس در اين آيات به بيان تسخير ابر و فرود آوردن باران از آن پرداخته و كارهايى را كه به مقتضاى حكمت در اين رابطه واقع مى شود

__________________________________________________

1- اين اصطلاح، گرفته شده از آيه 88 سوره يوسف: و جئنا ببضاعة مزجاة، مى باشد.

2-

قفا نبك من ذكرى حبيب و منزل بسقط اللّوابين الدخول فحومل

اين بيت مطلع يكى از معلّقات امرأ القيس است كه در كودكى سروده است. (كشّاف، ج 3، ص 245) اى دو نفرى كه مرا براى كشتن مى بريد بايستيد تا به ياد دوست و خانه اش در سقط اللّوى (كه مكان مخصوصى است) در قسمتهاى دخول و حومل گريه كنيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 323

نيز دليل آورده است.

وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِيها مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ «من» اولى، براى ابتداى غايت، و دوم براى تبعيض و سوم براى تبيين است، يا اين كه اول و دوم براى ابتدا است و سومى براى تبعيض به اين معنا: و ينزل البرد من السماء من جبال فيها: خداوند از آسمان از كوه هايى كه در آن قرار دارد، تگرگهايى فرو مى فرستد. «1» اما بنا بر قول اول، مفعول «ينزّل» كلمه «من جبال» مى باشد.

يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ بعضى اين فعل را از باب افعال «يذهب بالأبصار» خوانده و «باء» را زياده دانسته اند مثل: وَ

لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ «خودتان را با دستهاى خود به هلاكت نيندازيد» (بقره/ 195).

بنا بر اين معناى آيه اين مى شود: نزديك است كه روشنى برقش به سبب شدّت آن، بينايى آنان را از بين ببرد و چشمها را خيره كند.

يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خداوند شب و روز را دگرگون مى سازد و مدّت هر كدام را مختلف، يعنى به تناوب يكى مدّتش كم و ديگرى بر عكس مى شود.

چون اسم «دابّة» بر عاقل و غير آن اطلاق مى شود، خداوند در اين آيه، حكم عاقل را غلبه داده و همه موجودات را چه آنها كه بر روى شكم راه مى روند (خزندگان) و چه آنها كه روى دست و پا راه مى روند به تعبير عاقل «من يمشى» گفته و «ما يمشى» نفرموده است. و نيز اين كه بيشتر از چهار دست و پا را ذكر نكرده به اين سبب است كه او نيز از نظر ظاهر گويى روى چهار دست و پا راه مى رود.

از امام باقر عليه السّلام نقل شده است:

و منهم من يمشى على اكثر من ذلك.

(بعضى از آنها بر روى بيشتر از چهار دست و پا راه مى روند).

__________________________________________________

1- بنا بر اين مفعول «ينزّل» محذوف است و آن كلمه «برد» بوده كه از قرينه كلام معلوم مى شود (ترجمه و شرح عبارت از تفسير نمونه گرفته شده است، ج 14، پاورقى ص 6- 505).

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 324

«مِنْ ماءٍ» نكره آوردن «ماء» به اين سبب است كه هر جنبنده اى را از يك نوع آب آفريده است كه مخصوص آن است، كه بعضى، انسان، و عده اى بهائم و برخى ديگر حشرات و گزندگان سمّى و غير آن،

مى باشند و از همين قبيل است قول خداوند:

يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ، «با اين كه همه آنها به يك آب، آبيارى مى شوند ولى بعضى در طعم با ديگران فرق دارند.» (رعد/ 3).

خزيدن بر روى شكم از باب استعاره، به عنوان «مشى» و راه رفتن عنوان شده مثل: مشى هذا الأمر (اين مطلب به راه افتاد) يا از باب مشاكلت است كه خزندگان را با راه روندگان ذكر فرموده است. بعضى به جاى «خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ» «خالق كل دابة» خوانده اند.

بر اثر سنگهايى كه در آن پيدا شد معيوب به نظر آمد و عثمان خواست آن را به دليل عيبى كه داشت برگرداند حضرت على فرمود: برويم خدمت رسول خدا تا ميان ما، حكم فرمايد.

حكم ابن ابى العاص گفت: اگر او را پيش پسر عمويش به محاكمه ببرى به نفع او و به زيان تو حكم خواهد كرد، آن گاه اين آيه در اين مورد نازل شد.

«مذعنين»: شتابان در حال تسليم، «اليه» متعلّق به «مذعنين» يا از متعلّقات «يأتوا» مى باشد. معناى آيه اين است كه كافران و منافقان وقتى مى بينند حق با آنها نيست و ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 326

خود گنهكار و مقصّراند از آوردن محاكمه به سوى تو، سرباز مى زنند، زيرا مى دانند كه تو تنها به حقّ محض و عدل خالص حكم مى كنى، و حق هم تلخ است امّا اگر پى برند به اين كه دعوا به سود آنها و به ضرر خصم است، زود براى گرفتن حقّشان مى شتابند، و راضى نمى شوند مگر به حكومت تو تا، آنچه براى آنها بر عهده طرف مقابلشان ثابت شده بگيرى.

بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ اينها كه به خدا و رسولش ايمان دارند و وضع پيامبر را مى دانند، بيم آن را ندارند كه خدا و رسولش بر آنها ستم كنند بلكه، خودشان ظالمند كه مى خواهند به كسى ستم كنند كه حقّ به سود او و بر ضرر آنهاست.

«يتقه»: اين فعل به چند طريق خوانده شده: بكسر «قاف» و «هاء» در حال وصل و غير آن و به سكون «هاء» و سكون «قاف» (يتقه)، و سكون «ق» و كسر «ها»: (يتقه) همان قرائت مشهور، و وجه اين قرائت آن

است كه «تقه» را تشبيه به «كتف» كرده و آن را تخفيف داده «1»، مثل قول شاعر: قالت سليمى اشتر لنا سويقا «2» (در فعل «اشتر» به دليل ضرورت «راء» مكسور، ساكن شده است.)

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ابن عباس گفته: هر كس اطاعت كند، خدا را در فرائض، و پيامبرش را در سنن، و در باره گناهان گذشته اش از خدا بيم داشته باشد و در آينده هم از اهل تقوا و پرهيزكارى باشد، (اهل نجات و كاميابى خواهد بود).

براى ايشان استقرار دهد، و از پى ترسشان امنيّت آرد، مرا عبادت كنند و چيزى را شريك من قرار ندهند، و كسانى كه پس از اين، كافر شدند بطور يقين جرم پيشگانند.

(55).

و شما را بر آن، مجازات مى فرمايد.

«فَإِنْ تَوَلَّوْا» پس اگر از اطاعت خدا و رسولش سر پيچى كنيد، به خودتان ضرر زده ايد زيرا پيامبر مسئوليتى غير از آنچه خدا بر عهده او گذاشته و او را بر آن مكلّف ساخته، ندارد و هنگامى كه اين وظيفه خود را انجام داد از عهده مسئوليّت خود بيرون آمده، ولى وظيفه شما در اين كه تكليف را بپذيريد و اطاعت كنيد به عهده خودتان مى باشد.

«بلاغ» به معناى رساندن و تبليغ است مثل «اداء» كه به معناى تأديه و انجام دادن ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 329

است. «مبين» آشكار همراه آيات و معجزات.

«وَعَدَ اللَّهُ» خدا به مؤمنانى كه مطيع فرمان او و پيامبرش هستند وعده داده است كه دين اسلام را بر كفر پيروز گرداند و زمين را به ارث آنان در آورد و آنها را در زمين جانشين قرار دهد چنان كه در باره بنى اسرائيل همين كار را انجام داد، يعنى وقتى كه دشمنان ستمگر را به هلاكت رساند، زمينها و ثروتهايشان را به ارث بنى اسرائيل در آورد، و نيز به آنها وعده داد كه: دين آنها را قوى سازد همان دينى كه آنها را فرمان داد تا به آن پايبند، شوند.

مقصود از تمكين دين، پا بر جا ساختن و استحكام آن است و اين كه آن را بر تمام اديان غلبه دهد، چنان كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرموده است:

زويت لى الارض فأريت مشارقها و مغاربها و سيبلغ ملك امتى، ما زوى لى منها

زمين براى من جمع شد پس نواحى شرق و غربش را ديدم و بزودى فرمانروايى امّت من به قسمتهايى از

زمين كه براى من جمع شده بود، خواهد رسيد، و نيز مقداد از آن حضرت نقل كرده كه فرموده است:

لا يبقى على وجه الارض بيت مدر و لا وبر «1» الّا ادخله اللَّه كلمة الاسلام ...

هيچ خانه اى گلين يا مويين در روى زمين باقى نمى ماند مگر اين كه خداوند به وسيله عزّت دادن به عزيزى يا ذليل ساختن ذليلى نداى اسلام را به آن جا مى رساند، يا اين كه به آنها عزّت مى دهد و از اهل كلمه اسلام مقرّرشان مى دارد، و يا ذليلشان مى كند تا در برابر كلمه اسلام سر تعظيم فرود آورند.

كَمَا اسْتَخْلَفَ با ضمّ «تاء» به صورت مجهول نيز خوانده شده است.

«و ليبدّلنّهم» اين كلمه از مصدر «ابدال» باب افعال نيز خوانده شده است.

«يعبدوننى» ممكن است استيناف باشد يعنى آن گاه مرا عبادت مى كنند و ... ممكن

__________________________________________________

1- در تفسير نمونه به نقل از تفسير قرطبى به جاى وبر، حجر آمده بنا بر اين معنايش اين مى شود: هيچ خانه اى از گل يا سنگ، نمى ماند مگر اين كه ... تفسير نمونه، ج 14، ص 532.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 330

است كه حال از «وعدهم» باشد (در حالى كه مرا عبادت كنند و ...)

از حضرت امام زين العابدين علىّ بن الحسين عليه السّلام نقل شده كه فرمود:

هم و اللَّه شيعتنا اهل البيت يفعل اللَّه ذلك بهم على يدى رجل منّا و هو مهدىّ هذه الأمّة، و هو الذى قال رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله: لو لم يبق من الدّنيا الا يوم لطوّل اللَّه ذلك اليوم حتى يلى رجل من عترتى اسمه اسمى و كنيته كنيتي، يملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و

جورا

به خدا قسم منظور از مؤمنين در اين آيه شيعيان ما خاندان پيامبراند و اين امور را خداوند براى آنان به دست مردى از ما انجام مى دهد و او مهدى اين امّت است و او همان كسى است كه رسول اكرم در باره اش فرمود: اگر از دنيا بجز يك روز باقى نماند خداوند آن را آن قدر طولانى سازد تا مردى از عترت من بيايد كه همنام و هم كنيه من باشد، زمين را از برابرى و دادگرى پر مى كند چنان كه (از نابرابرى و ستمگرى پر شده باشد).

اين روايت از امام باقر و امام صادق عليهما السّلام نيز نقل شده است. «1»

ج 4، ص: 331

براى اين قرائت دو وجه نقل شده است به اين ترتيب:

الف: فاعل آن ضمير غايب به كلمه «رسول» كه قبلا ذكر شده برمى گردد.

ب: فاعل آن «الَّذِينَ كَفَرُوا» است، و يكى از دو مفعولش حذف شده، و تقدير آن چنين است: لا يحسبنّ الذين كفروا انفسهم معجزين آنها كه كافر شده اند، خودشان را قادر به فرار از كيفر الهى گمان نكنند.

«لِيَسْتَأْذِنْكُمُ» خداى سبحان امر فرموده است كه بردگان و كودكان نابالغ از احرار در سه وقت از شبانه روز براى ورود بر پدر و مادر اجازه بگيرند، يكى پيش از نماز صبح، كه موقع بيرون آمدن از رختخواب و پوشيدن لباس است. وقت دوم هنگام ظهر است كه موقع در آوردن لباسها براى خواب قيلوله است، و سوم، بعد از نماز عشا و آخر شب است كه وقت بيرون آوردن لباس بيدارى به منظور خوابيدن، و به بستر رفتن است. و اين اوقات سه گانه را به اين دليل «عورت» ناميده است كه مردم در اين اوقات، وضع پوشش و تحفّظشان بهم مى خورد. عورت به معناى خلل و شكاف است و در قسمت آخر اين گروه را معذور دانسته كه اگر در غير اين اوقات خواستند وارد شوند بدون اجازه مى توانند و دليل آن را هم در جمله بعد بيان فرموده است:

__________________________________________________

1- كشّاف، ج 3، ص 252.

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 333

طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ دليل اين كه مى توانند بدون اجازه وارد شوند اين است كه اينها خدمتگزاران شمايند و براى خدمت شما در رفت و آمد هستند و ناگزير بر شما وارد مى شوند.

بَعْضُكُمْ عَلى بَعْضٍ برخى از شما كه بردگانند بر بعضى ديگر كه صاحبانشان هستند رفت

و آمد دارند و وارد مى شوند.

ثَلاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ به نصب: «ثلاث» نيز خوانده شده است تا بدل باشد از «ثلاث مرّات» يعنى: اوقات ثلاث عورات: يعنى اوقات سه گانه اى كه پوشش درستى ندارند.

اگر «ثلاث» را رفع دهيم، عبارت: «ليس عليكم» نيز به عنوان صفت براى آن، در محلّ رفع است و معناى جمله اين خواهد بود: هنّ ثلاث عورات مخصوصة بالاستيذان اين اوقات زمانهايى است كه عورت است و بايد اجازه گرفته شود.

اما اگر نصب داده شود، عبارت «ليس عليكم» كلام مستأنفى خواهد بود كه امر به استيذان در اين احوال خاصّ را بيان مى كند، و «بعضكم» مبتداست اى: بعضكم طائف على بعض و كلمه «طائف» حذف شده است زيرا «طوّافون» بر آن دلالت مى كند.

وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْكُمُ منظور از كودكان آزادگان هستند نه بردگان و معناى آيه اين است كه كودكان براى ورود در غير اين اوقات بدون اذن مجازند، ولى موقعى كه بالغ شدند و از مرحله كودكى خارج گشتند بايد مانند مردان بزرگ در تمام اوقات اجازه بگيرند.

ابن مسعود مى گويد: يعنى بر شما واجب است كه هنگام ورود بر پدران و مادران و خواهران و برادرانتان اجازه بگيريد.

«القواعد» زنانى هستند كه به دليل پيرى از سن قاعدگى و فرزند آوردنشان گذشته است (بازنشسته شده اند).

ترجمه جوامع الجامع، ج 4، ص: 334

لا يَرْجُونَ نِكاحاً اميدى به نكاح ندارند. «ثياب» مقصود لباسهاى رويى است از قبيل قطيفه و چادرى، كه روى مقنعه مى پوشند. و در قرائت اهل بيت عليهم السّلام «من ثيابهنّ» خوانده شده است.

غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ اين زنهاى از كار افتاده در صورتى مى توانند بدون پوشش معمولى از خانه بيرون آيند، كه با اين

كار، زينتهاى خود را در معرض نمايش قرار ندهند و آرايشهاى دلربا نداشته باشند.

حقيقت تبرّج آن است كه آدمى به اظهار آنچه پوشيدنش واجب است، تعمّد و اصرار داشته باشد، در اين مورد بخصوص آن است كه زن، با نماياندن زينتها و آشكار ساختن زيباييهاى خود، خويشتن را در معرض ديد مردان نامحرم قرار دهد «وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ» امّا عفت ورزيدن، به اين كه لباسهاى رويين خود را بپوشند، براى آنان بهتر است، اگر چه ممنوعيت و حرمت شرعى از آنها در اين سنّ برداشته شده است.

كارهايشان از تو اجازه خواستند بهر كدامشان كه خواستى اجازه بده و برايشان آمرزش بخواه كه خدا آمرزنده و رحيم است. (62)